Struktura kościelna na ziemi raciborskiej (2). Okres od poł. XVII wieku do 1740 roku

Wizytacje parafii w latach 1652, 1679 i 1687-1688

Z II połowy XVII wieku posiadamy sporo informacji o strukturze administracyjnej archidiakonatu opolskiego dzięki zachowanym protokołom wizytacji parafii w latach 1652, 1679 i 1687/1688 oraz kolegiat w Raciborzu i Głogówku w 1680 roku, a także kolegiaty w Opolu w 1686 roku, które opublikował w 1904 roku ks. dr Joseph Jugnitz w „Veröffentlichungen aus dem Fürstbischöflichen Diözesan-Archiven zu Breslau. Bd 2. Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Oppeln“. Publikacja ta jest jednym z najważniejszych źródeł do badania dziejów Górnego Śląska w czasach nowożytnych (XVI-XVIII wiek). Zawiera opisy w języku łacińskim wyglądu kościołów, spisy inwentarza, fundacji kościelnych, finansów parafii i podaje patronów kościołów-właścicieli wsi i wymienia wiele innych żyjących wówczas w parafiach osób.

W 1652 roku przeprowadzono pierwszą wizytację archiprezbiteriatów archidiakonatu opolskiego po zakończeniu wojny 30-letniej. Zlecił ją biskup wrocławski Karol Ferdynand Waza, syn króla polskiego Zygmunta III Wazy i brat Władysława IV i Jana Kazimierza. Zachowały się protokoły z wizytacji parafii w archprezbiteriatach raciborskim, wodzisławskim, żorskim i cieszyńskim, czyli pomiędzy 1644 rokiem i 1652 rokiem utworzono archiprezbiteriat wodzisławski a nie w 1592 roku, jak podają publikacje.

W 1652 roku archiprezbiteriat raciborski składał się z 17 parafii i 5 kościołów filialnych. Z powodu braku księdza nieobsadzona była parafia Krowiarki i włączono ją do parafii Maków, a do parafii Markowice włączono Raszczyce, które były wcześniej osobną parafią. Podobnie nieobsadzony był Rudyszwałd więc siedzibę parafii zmieniono na Tworków.

Podaję kolejność parafii według zapisów archidiakona opolskiego Barholomäusa Reinholda w protokole wizytacji, z nazwami miejscowości w brzmieniu tam zapisanym:

1. Markowic (Markowice) z kościołem filialnym w Rassycz (Raszczyce, pow. rybnicki, gm. Lyski)
2. Liski (Lyski)
3. Pstruzna (Pstrążyna)
4. Pogrzeben (Pogrzebin) z kościołem filialnym w Brzezi (Brzezie)
5. Lubomia z kościołem filialnym w Syrena (Syrynia, pow. Wodzisławski, gm. Lubomia)
6. Rogów
7. Oderberg (Stary Bogumin)
8. Kryzanowice (Krzyżanowice)
9. Tworkow (Tworków) z kościołem filialnym w Rudoschwaldt (Rudyszwałd),
10. Benkowie (Bieńkowice)
11. Woynowic (Wojnowice)
12. Janowicz (Cyprzanów)
13. Makow (Maków) z kościołem filialnym w Krawarsz (Krowiarki)
14. Rudnik
15. Lubowice (Łubowice)
16. Altendorf (Stara Wieś) z kościołem filialnym w Pawlow (Pawłów)

17 parafią archiprezbiteriatu był Racibórz wraz z kościołem filialnym we wsi Ostróg i wsiami Bosacz z Freigut Kamienitza i wieś Płonia, ale nie ma protokołu z 1652 roku. Parafie z kościołami kolegiackimi wizytowano osobno. Bardzo obszerny protokół dotyczący kościoła farnego pw. WNMP w Raciborzu sporządzono w maju 1680 roku. Wizytacje nie obejmowały kościołów klasztornych i ich kościołów filialnych. W tym czasie były w Raciborzu 3 klasztory: dominikanów z kościołem pw. św. Jakuba, dominikanek z kościołem pw. Ducha Św. oraz konwent bożogrobców z kościołem pw. św. Piotra i św. Pawła, który tworzył parafię niepodlegającą administracji archiprezbiteriatu raciborskiego. W 1627 roku wojska cesarskie rozebrały zbudowany w końcu XIII wieku kościół bożogrobców, ale już przed 1650 rokiem postawiono nowy budynek. Bożogrobcy obsługiwali także kościoły w Makowie i w Rudniku.

W północnej części obecnego powiatu parafie należały do archipresbiteriatu kozielskiego, ale protokół z wizytacji w 1652 roku się nie zachował. Podobnie nie zachowały się protokoły z archiprezbiteriatu gliwickiego. Wtedy część tego archiprezbiteriatu obejmowała fragment księstwa raciborskiego. Do lutego 1743 roku obszar parafii Pilchowice był w granicach księstwa raciborskiego. W archiprezbiteriacie gliwickim była też cysterska parafia Rudy (wtedy Rauden, bez Groß), której księża zakonnicy obsługiwali, jako proboszczowie, niektóre parafie w archipresbiteriatach gliwickim, kozielskim, wodzisławskim i raciborskim. Parafia cysterska obejmowała osady w lasach rudzkich: Bargłówka, Brantolka, Stanica, Jankowice i Stodoły.

Po zakończeniu wizytacji biskup wrocławski Karol Ferdynand Waza zwołał synod diecezjalny, który odbył się w Nysie w dniach 26-28 maja 1653 roku. Był to ostatni synod diecezjalny aż do 1914 roku! Większości z postanowień synodu nie zrealizowano. Jednym z jego zrealizowanych postanowień było wyłączenie z archidiakonatu opolskiego archiprezbiteriatów i parafii w księstwie cieszyńskim i utworzenie z nich biskupiego komisariatu cieszyńskiego. Reszta archidiakonatu tworzyła komisariat opolski. Związane to było z opornym przebiegiem rekatolizacji. Ten synod powołał też trzech komisarzy dla księstw opolskiego, raciborskiego, cieszyńskiego, wolnostanowych państewek pszczyńskiego, bytomskiego i bielskiego, którzy mieli przyśpieszyć odzyskiwanie zagrabionych przez protestantów kościołów, majątków kościelnych i beneficjów. Komisarzami zostali: Franciszek Jan Welczek – kanclerz wrocławski i dziekan raciborski oraz archidiakon opolski; Konstanty Iwanicki – kanonik, dziekan, a w sprawach duchownych komisarz opolski; Andreas Scodonius – prepozyt Głogówka, kustosz raciborski, kanonik opolski i komisarz cieszyński.

W 1679 roku miała miejsce kolejna wizytacja parafii archidiakonatu opolskiego, w którym mamy powiększoną liczbę archiprezbiteriatów z 13 do 16. W 1654 roku z archiprezbiteriatu cieszyńskiego wydzielono archiprezbiteriat bielski (wtedy Bielitz, ob. część miasta Bielsko-Biała), archiprezbiteriat frysztacki (pol. Frysztat, wtedy Freystadt, później Freistadt, ob. Fryštát) i archiprezbiteriat frydecki (pol. Frydek, ob. Frýdek-Mistek, wtedy Friedek, później Friedeck-Mistek). Dotychczasowy archiprezbiteriat niemodliński (Falkenberg) przemianowano na archprezbiteriat opolski i przeniesiono tam siedzibę dziekana.

W archiprezbiteriacie raciborskim liczba parafii zmniejszyła się do 15 z 6 kościołami filialnymi. Ok. 1670 roku z archiprezbiteriatu raciborskiego wyłączono parafię Oderberg (Stary Bogumin) z kościołem filialnym w Wirbitz (ob. Bohumin-Vrbice nad Odrou, pol. Wierzbica) i włączono ją do archiprezbiteriatu wodzisławskiego. Położony na lewym brzegu Odry bogumiński zamek z późniejszymi Chałupkami zaliczano do parafii Oderberg. Rudyszwałd przeniesiono z parafii Tworków do parafii Rogów i zlikwidowano parafię w Rudniku, który włączono do parafii Maków.

Wizytację w 1679 roku przeprowadził proboszcz namysłowski ks. Laurentius Joannsthon. Podaję parafie według sporządzonego przez niego protokołu, z zawartą w nim pisownią nazw wsi:

1. Lieski (Lyski)
   2 Pstronza (Pstrążyna)
2. Pogrzebien (Pogrzebień) z kościołem filialnym w Brzese (Brzezie)
3. Lubomia z kościołem filialnym w Serenia (Syrynia)
4. Rogowe (Rogów) z kościołem filialnym w Rudiswalde (Rudyszwałd)
5. Tworkow
6. Krzyżanowice
7. Benkowice (Bieńkowice)
8. Woynowice (Wojnowice)
9. Janowice (Cyprzanów)
10. Makow z kościołem filialnym w Krawarsz (Krowiarki) i z kościołem filialnym w Rudnik
11. Altendorff (Stara Wieś) z kościołem filialnym w Pawlow
12. Lubowicensi (Łubowice)
13. Markow (Markowice) z kościołem filialnym w Rasczow (Raszczyce)
    15 parafią była raciborska a protokół z wizytacji sporządzono w maju 1680 roku.

W archiprezbiteriacie kozielskim były wówczas parafia Magno-Slawikow (Sławików) z kościołem filialnym w Parvo-Slavicow/Mestiz/Meyscze (Miejsce Odrzańskie). Do parafii w Sławikowie należały wsie: Błażejowice (1679 Blaszewic), Czerwięcice (1679 Czerwice), Turze (1679 Turza) i Budziska (1679 Budzic) oraz Siedliska i Ruda, choć ich nie wymieniono. Kościół filialny w Modzurowie (1679 Mezerow, 1688 Mazurow) należał do parafii Grzendziny (1679 Grenszin). Do tej parafii należały też Dolędzin (1679 Dolozin), Gamów (Gamow, Gammau), Jastrzębie (1679 Jastrzembie) i Ponięcice (1679 Poczencice) oraz Wronin, Dzielawy i Witosławice.

Już wkrótce nowy biskup wrocławski zlecił kolejne wizytacje parafii w archidiakonacie opolskim, które w latach 1687 i 1688 przeprowadził archidiakon opolski, ks. Martin Teophil Stephetius. W porównaniu z poprzednią wizytacją z 1679 roku liczba parafii archipresbiteriatu raciborskiego w 1688 roku nie uległa zmianie i było ich nadal 15 z 6 kościołami filialnymi i 1 kościołem pątniczym. Tym kościołem pątniczym był kościół Matka Boża w parafii Stara Wieś. Choć istniał już od XIV wieku (1342), bądź od 1432 roku, to wzmiankę o nim i jego opis znalazły się dopiero w protokołach z 1688 roku.

Poza Raciborzem było w archiprezbiteriacie 19 kościołów, ale tylko jeden z nich był murowany (Stara Wieś). 18 kościołów było z drewna. Niektóre filie parafii posiadały tylko kaplice i te 4 kaplice zbudowane były z drewna. Siedziby parafii nie uległy zmianie. Ponownie przeniesiono kościół filialny w Rudyszwałdzie do parafii Tworków. Protokoły wizytacyjne z 1688 roku ani słowem nie wspominają o wsi Rudnik i tamtejszym kościele, o Szonowicach oraz o Strzybniku, w którym była drewniana kaplica. W 1652 roku i 1679 roku Rudnik zapisany był jako parafia archiprezbiteriatu. Być może po 1680 roku przekształcono parafię Rudnik w parafię bożogrobców. W 1707 roku bożogrobcy raciborscy rozpoczęli w Rudniku budowę nowego kościoła.

W protokołach wizytacyjnych archprezbiteriatu kozielskiego z 1688 roku opisany jest kościół parafialny w Sławikowie (Magno-Slawikow) i kościół filialny w Miejscu Odrzańskim (Parvo-Slavicow/Mestitz/Meyscze).

Z wzmianek w protokołach wizytacji z lat 1652, 1679 i 1688 można ustalić jakie wsie tworzyły poszczególne parafie w archiprezbiteriacie raciborskim:

1. parafia kolegiacka Racibórz – filia Ostróg, Bosacz z Freigut Kamienica, Płonia
2. Bieńkowice – Bojanów, Sudół
3. Cyprzanów /Janowice – Kornice, Ocice, Lekartów, folwark Pobiehow
4. Krzyżanowice – Roszków, Studzienna, Krzanowice
5. Lubomia – filia Syrynia, Buków, Grabówka
6. Lyski – Gaszowice, Solarnia, Szymocice, Zwonowice, Pogwizdów, Górki Śląskie, Sumina, Szczerbice
7. Łubowice – Ligota Książęca, Brzeźnica, Czerwięcice, Grzegorzowice, Łęg, Ciechowice, Ganiowice, Zawada Książęca
8. Maków – filia Krowiarki
9. Markowice –filia Raszczyce, Babice, Adamowice, Kobyla
10. Pogrzebień – filia Brzezie, Kornowac, Nieboczowy, Pogwizdów
11. Pstrążyna – Łańce, Czernica, Rzuchów, Dzimierz, Żytna
12. Rogów – Bełsznica, Odra, Kamień, Bluszczów, Syrinka, Rogowiec, Wytrzęsów
13. Stara Wieś – filia Pawłów, pątniczy Matka Boża, Proszowiec, Miedonia, Studzienna, Nowe Zagrody, Bronki
14. Tworków – filia Rudyszwałt, Zabełków
15. Wojnowice

Parafie bożogrobców:

1. Probstei – parafia św. Piotra i Pawła przed bramą Odrzańską – Przedmieście Odrzańskie, Nowe Miasto
2. Rudnik – Strzybnik, Szonowice

W archiprezbiteriacie gliwickim była parafia cysterska w Rudach ze wsiami Bargłowka, Brantolka, Stanica, Jankowice, Stodoły.

W archiprezbiteriacie kozielskim była parafia Sławików z kościołem filialnym w Miejscu Odrzańskim i ze wsiami Błażejowice, Czerwięcice, Ruda, Siedliska, Turze i Budziska. Do parafii Grzendziny należał kościół filialny w Modzurowie oraz wsie Dolędzin, Gamów, Jastrzębie i Ponięcice.

Chałupki to była wówczas osada przy zamku bogumińskim i wraz z nim zaliczana była do parafii Stary Bogumin, która należała do archiprezbiteriatu wodzisławskiego.

Także w następnych latach w diecezji wrocławskiej przeprowadzano wizytacje parafii. Zachowały się protokoły z wizytacji w latach 1697, 1714, 1719, 1724 i 1738, ale dotychczas ich nie odczytano (to rękopisy w języku łacińskim). Jedynie ks. dr Józef Pater z Wrocławia wynotował parafie, księży i liczbę parafian z protokołów wizytacyjnych w latach 1724 i 1738 – Pater, Józef (Hg.): Schematismen des Fürstbistums Breslau 1724 und 1738. Köln 1994.

1738 – nowy podział archidiakonatu opolskiego na archiprezbiteriaty

W I połowie XVIII wieku rozpoczęto reorganizację struktur kościelnych. Dotychczasowe archiprezbiteriaty były zbyt duże i dzielono je na mniejsze. Już w 1719 roku z archiprezbiteriatu oleskiego wydzielono archiprezbiteriat lubliniecki. 17 czerwca 1738 roku, dekretem księcia biskupa wrocławskiego kardynała Philippa Ludwiga von Sinzendorfa, liczba archiprezbiteriatów w archidiakonacie opolskim zwiększyła się z 17 do 25.

W komisariacie opolskim archidiakonatu opolskiego podzielono archipezbiteriat oleski na trzy nowe: Byczyna, Kluczbork i Olesno. Archiprezbiteriat opolski podzielono na niemodliński, opolski i prószkowski. Archiprezbiteriat głogówecki podzielono na głogówecki i krapkowicki. Toszecki archiprezbiteriat podzielono na pyskowicki i toszecki. Kolejny raz podzielono też archiprezbiteriat żorski na Wielkie Dębieńsko i Żory. Archiprezbiteriat kozielski podzielono na Koźle i Łany. No i archiprezbiteriat raciborski podzielono na pogrzebieński i raciborski.

Niezmienione pozostały archiprezbiteriaty Biała, Gliwice, Strzelce, Ujazd i Wodzisław. Na kolorowej wersji mapy diecezji wrocławskiej z 1751 roku jako archiprezbiteriat oznaczono też obszar Herschafft Oderberg (Stary Bogumin), ale jest to chyba błąd twórcy mapy. Na czarno-białej wersji tej mapy z 1751 roku Stary Bogumin należy do archiprezbiteriatu wodzisławskiego.

W komisariacie cieszyńskim liczba archiprezbiteriatów się nie zmieniła. Były tam cztery archiprezbiteriaty: Bielsko, Cieszyn, Frydek i Frysztat.

Z podziału archiprezbiteriatu raciborskiego powstały archiprezbiteriaty raciborski i pogrzebieński. Nowy archiprezbiteriat pogrzebieński utworzono z wszystkich parafii archiprezbiteriatu raciborskiego położonych na prawym brzegu Odry. Archiprezbiteriat pogrzebieński tworzyły parafie: Pogrzebień z kościołem pomocniczym w Brzeziu, Markowice z kościołem filialnym w Raszczycach i kaplicą w Kuźni Raciborskiej, Lyski, Pstrążna i Rogów. Z miejscowości na prawym brzegu Odry przy archiprezbiteriacie raciborskim pozostały jedynie Ostróg z kościołem i Bosacz z folwarkiem Kamienica oraz Płonia, należące do parafii kolegiackiej Racibórz. Nowy archiprezbiteriat raciborski składał się z 9 parafii: Racibórz, Łubowice, Krowiarki, Stara Wieś, Cyprzanów/Janowice, Wojnowice, Bieńkowice, Tworków i Krzyżanowice. W porównaniu ze stanem parafii z 1688 roku, Krowiarki zostały parafią, a Maków został kościołem filialnym. W 1738 roku archiprezbiteriat raciborski zyskał kształt, który przetrwał do 1922 roku. Wraz z wzrostem zaludnienia i budową nowych kościołów wzrastała jedynie liczba parafii.

W archiprezbiteriacie przybyło murowanych kościołów. W 1696 roku konsekrowano, zbudowany w latach 1691-1694, barokowy kościół parafialny w Tworkowie, a w 1736 roku kościół pątniczy Matka Boża, należący do parafii Stara Wieś. Zbudowano go w latach 1722-1736. W Raciborzu zwiększyła się też liczba klasztorów i kościołów. W 1692 roku zbudowano klasztor franciszkański na Bronkach a w 1707 roku konsekrowano, gotowy już od 1699 roku, kościół klasztorny pw. św. Wacława i Aniołów Stróżów.

Położona w północnej części powiatu raciborskiego parafia Sławików ze wsiami Czerwięcice, Turze, Budziska, Ruda i Siedliska, została włączona do nowego archiprezbiteriatu Łany, wydzielonego z archiprezbiteriatu kozielskiego. Także w archiprezbiteriacie Łany znalazła się parafia Grzendziny z kościołem filialnym w Modzurowie oraz wsie Dolędzin, Gamów, Jastrzębie i Ponięcice.

Cysterska parafia Rudy ze wsiami Bargłówka, Brantolka, Stanica, Jankowice, Stodoły pozostała w archiprezbiteriacie gliwickim.

Parafie i wsie należące do diecezji ołomunieckiej (od poł. XVII wieku do 1740 roku)

Krzanowice i wsie położone na zachód od potoku Pyszcz i rzeki Cyna, od wsi Owsiszcze do Pietrowic Wielkich, nie zmieniły przynależności parafialnej. Owsiszcze były w parafii Pyszcz. Do parafii Krzanowice należała wieś Borucin z kościołem filialnym oraz wieś Bolesław. Samborowice i Pietraszyn były w parafii Sudice. Parafię Pietrowice Wielkie tworzyła tylko ta wieś. Położony obok wsi folwark Pobiehow zaliczany był do parafii Cyprzanów. W 1667 roku, przy drodze z Pietrowic do Gródczanek, zbudowano drewnianą kaplicę pw. Krzyża Św. i w 1743 roku ją rozbudowano, dobudowując nawę. Kościółek był miejscem pielgrzymek i stał się filią parafii Pietrowice Wielkie. Gródczanki należały wówczas do parafii Thröm (ob. Třebom, pol. Strzebom) a ta należała do Zakonu Krzyżackiego i nie podlegała pod zarząd diecezji ołomunieckiej.

W diecezji ołomunieckiej obowiązywało inne nazewnictwo struktur kościelnych niż w diecezji wrocławskiej. Archidiakonaty były tu archiprezbiteriatami a archiprezbiteriaty to były dekanaty. Także w diecezji ołomunieckiej tworzono nowe dekanaty i tą reformę wprowadzono 10 lat wcześniej niż w diecezji wrocławskiej.

Parafie Krzanowice, Pyszcz, Sudice i Pietrowice Wielkie były w dekanacie opawskim, który od 1588 roku miał siedzibę w Hulczynie. 25 maja 1671 r. utworzono został dekanat hulczyński, w którym znalazły się parafie ze wsiami, które dziś należą do powiatu raciborskiego (za wyjątkiem Gródczanek). Ok. 1729 roku zmniejszono dekanaty i z hulczyńskiego wydzielono dekanat Kietrz, w skład którego weszła parafia Sudice z Pietraszynem i Samborowicami oraz parafia Pietrowice Wielkie. Krzanowice z Borucinem i Bolesławem oraz parafia Pyszcz z Owsiszczami, pozostały w dekanacie hulczyńskim.

W końcu 1740 roku król pruski Fryderyk II Wielki najechał Śląsk i po wojnie z krajami monarchii habsburskiej został on włączony do Prus. Powstały nowe granice i struktury kościelne zostały dostosowane do nowej sytuacji geopolitycznej. O tym będzie w 3 części artykułu o strukturach kościelnych na ziemi raciborskiej.

Oprac. Christoph Sottor