Autor Christoph Sottor (Niemcy). W bibliotekach cyfrowych można znaleźć „Statistisch-topographische Uebersicht des Departements der Königlichen Preussischen Regierung zu Oppeln in Schlesien” z 1819 roku. Jest to pierwszy ogólnie dostępny opublikowany pruski rocznik statystyczny. Jego zawartość uzupełnia lukę w informacjach statystycznych dla początku XIX wieku. Już trzy lata wcześniej, w 1816 roku, przed reformą terytorialną, dzięki której powstała Rejencja Opolska i nowe powiaty ziemskie, przeprowadzono powszechny spis ludności. Wyniki tego spisu zawiera właśnie rocznik statystyczny z 1819 roku.
Od 1816 roku do 1867 roku spisy powszechne w Królestwie Pruskim przeprowadzano co 3 lata, zawsze w grudniu, a po zjednoczeniu Niemiec, od 1871 roku do 1910 roku, co 5 lat. W czasie I wojny światowej przeprowadzono dwa spisy ludności, w 1916 i 1917 roku. W okresie międzywojennym przeprowadzono spisy w latach 1919, 1925, 1933 i 1939. Przed 1816 rokiem, od 1747 roku, gdy Prowincja Śląska była podzielona na departamenty i powiaty (powiat raciborski był w VI Departamencie), zarządcy powiatów, władze miast i właściciele ziemscy byli zobowiązani do wypełniania tabel statystycznych za każdy rok. Były one bardzo obszerne i skomplikowane. Z czasem urzędnicy przestali się przykładać do wypełniania tych tabel – przepisywali z poprzednich i to nieraz przez parę lat.
Na przykład w 1778 roku liczba mieszkańców powiatu raciborskiego miała wynosić 20 776 osób, a w 1787 roku 41 550 osób, co oznaczało wzrost o 100%! Z takich niepewnych tabel korzystał np. Friedrich Albert Zimmermann w „Beyträge zur Beschreibung von Schlesien” z 1784 roku. Podane przez niego statystyki przypisywane są też błędnie do 1784 roku, gdy w rzeczywistości są to liczby dla roku 1781 albo 1782. W końcu zauważono te błędy w statystykach i w 1787 roku przeprowadzono specjalny spis ludności. Zachowały się tabele z tego spisu, które omówił i przedstawił w publikacji „Generalne tabele statystyczne Śla̧ska 1787 roku” z 1954 roku prof. Tadeusz Ładogórski.
Zawiera ona bardzo wiele informacji o Raciborzu. Wymagałyby zatem obszernego omówienia. Z historyków piszących o Raciborzu tylko Paweł Newerla korzystał z tabel z 1787 roku. W okresie wojen napoleońskich powrócono do starych nawyków niestarannego prowadzenia statystyk i dopiero reformy państwa z lat 1807-1818 zmieniły ten stan. Spis z 1816 roku przeprowadzono już według zmienionych zasad, a zadanie podjęli się rachmistrze spisowi.
W opublikowanej w 1819 roku tabeli z 1816 roku przedstawiono informacje o wszystkich miejscowościach Rejencji Opolskiej. Nie ma tam podziału na poszczególne powiaty, a miejscowości są usystematyzowane alfabetycznie.
1 stycznia 1818 roku powstał nowy raciborski powiat ziemski – Landkreis Ratibor, który w niezmienionych granicach przetrwał do 1919 roku. Zmiany administracyjne uwzględniono w tym roczniku statystycznym, ale zawiera on statystyki z grudnia 1816 roku. Ratibor to tylko parę linijek w tej tabeli. Co tam napisano o Raciborzu i włączonych do nich wsi, to przedstawię niżej.
Przedmieścia Raciborza w 1816 roku
W 1816 roku Racibórz miał inną wielkość niż obecnie. Miasto obejmowało obszar w obrębie murów i przed bramami. Przedmieścia od średniowiecza do lat 20. XIX wieku podał w publikacji z 1954 roku prof. Tadeusz Ładogórski. Od 1787 roku do 1816 roku nic się nie zmieniło. Do miasta zaliczano:
- Przedmieście Odrzańskie przed Bramą Odrzańską, które obejmowało zachodnią stronę drogi do mostu przez Odrę i wyspę ze składem solnym oraz parę posesji po wschodniej stronie drogi, przed samą bramą do Drogi Wokół Murów;
- Probstei (probostwo bożogrobców) czyli wschodnia strona drogi do mostu z kościołem bożogrobców pw. świętych Piotra i Pawła, z domem konwentu, szpitalem i kilkoma zagrodami;
- Fischerey – tak wtedy nazywano wieś Nowe Miasto (Neustadt), ale formalnie wieś należała do Zamku, a w 1826 roku Nowe Miasto włączono do Raciborza;
- plac przed Bramą Wielką z folwarkiem dominikanek, który był w zachodniej stronie Placu Wolności i północna strona drogi przez Bronki, ale tylko do starego biegu kanału Psinka oraz południowa strona drogi przez Bronki, za klasztor franciszkański do starego biegu kanału Psinka – wtedy to był tylko strumyk, który później zasypano. Nowa Psinka powstała po likwidacji stawu dominikanek i nazywana była Psinzermühlbach – Młyński Kanał Psinki;
- przed Bramą Nową – część ul. Opawskiej do Quark Gasse (ul. Ogrodowa) albo miejsca, gdzie jest Galeria Srebrna (trochę bliżej do Bramy Nowej), na skrzyżowaniu ul. Opawskiej i ul. Wojska Polskiego był przytułek żeński pw. św. Łazarza, obok którego w 1807 roku powstał cmentarz miejski (tam, gdzie hotel Racibor);
- droga Wokół Murów – w tabelach z 1787 roku nie jest wymieniona, ale plan z ok. 1782 roku przedstawia ją jako Vorstadt – Przedmieście. Wzdłuż „Drogi” były zagrody mieszczan i chłopskie. Dzisiaj to ulice: Wojska Polskiego, Drzymały i Podwale.
W tym wykazie przedmieść może dziwić brak Bronek (Brunken albo Große Vorstadt) i Nowych Zagród (Neugarten). Od przekopania kanału Psinka (stary bieg kanału Psinka) wszystko na zachód od niego należało do Starej Wsi (Altendorf). Obszar należący do Starej Wsi rozciągał się na północ od nowego traktu na Opawę (ul. Opawska na zachód), który biegł przez Nowe Zagrody do skrzyżowania z drogą ze Starej Wsi (stary trakt na Opawę, na skrzyżowaniu starego i nowego traktu był plac straceń). Po południowej stronie traktu były pola należące do Zamku i miasta. Kościół Matki Bożej był już na gruncie raciborskim, ale zaliczono go do parafii w Starej Wsi. Klasztor franciszkański i młyn z 5 kołami (Psinnamühle, późniejszy młyn Domsa) były już na Bronkach należących do Raciborza, ale młyn zaliczano do Zamku.
Możliwe, że w następnych latach, może w już przed 1825 rokiem, całe Bronki aż po okolice Zajazdu Biskupiego, podobnie jak Nowe Miasto w 1826 roku, włączono do Raciborza. Na planie miasta z 1831 roku (Ocular-Plan) Bronki są już częścią miasta. Natomiast Nowe Zagrody, czyli to wzdłuż ul. Opawskiej do Świńskiego Rynku (plac Konstytucji 3.Maja) i mostku przez Psinkę, były osobną wsią i dopiero w 1860 roku włączono ją do Raciborza.
Racibórz w tabeli
W tabeli statystycznej dla 1816 roku najpierw podano do kogo należy miasto – było to miasto królewskie Immediatstadt z Królewskim Sądem Miejskim. Następnie wymieniono kościoły. Były dwa katolickie – farny oraz św. Jakuba i jeden ewangelicki – na późniejszym placu Marcellusa. W mieście było 14 budynków publicznych. Wtedy były to: 3 kościoły – farny, św. Jakuba i ewangelicki, 2 kaplice – św. Jana i Bożego Ciała, ratusz, sąd miejski, więzienie, remiza strażacka, odwach, wieża wodna, młyn miejski z Wagą Miejską, Brauhaus, Schützenhaus, szkoła. 12 budynków w mieście było własnością dominialną, a więc państwową (królewską). Wśród nich były: Landszaft, sąd krajowy, urzędy celne, poczta, skład solny, 4 bramy miejskie (Wielka, Odrzańska, Nowa, Wodna). Budynków należących do mieszkańców było 415.
W tabeli podano tylko, że były to Bürger-Häuser, ale chyba wliczono tu też budynki mieszkalne za murami miejskimi, np. wzdłuż Drogi Wokół Murów, na Przedmieściu Odrzańskim i Nowym Mieście. Nowego Miasta nie ma osobno w tabeli, więc chyba wliczono budynki i mieszkańców do miasta. Na planie z 1812 roku znajduje się 309 ponumerowanych posesji w obrębie murów miejskich, ale wliczono tu też budynki publiczne. Pominięto kościoły, bramy miejskie i budynki wzdłuż Drogi Wokół Murów oraz Schützenhaus. Posesji na Przedmieściu Odrzańskim i Nowym Mieście nie uwzględniono w ogóle.
Według planu Przedmieścia Odrzańskiego i Nowego Miasta z ok. 1830 roku na Odervorstadt było 22 posesji a na Nowym Mieście i Probstei 79. Razem, w tabeli, wszystkich budynków w mieście w 1816 roku było 427 – 12 państwowych i 415 mieszczańskich. Dla porównania, w tablicach statystycznych z 1787 roku w Raciborzu było 423 prywatnych budynków mieszkalnych i 19 budynków publicznych.
Tabela z 1787 roku wymienia te budynki publiczne: ratusz – Rathaus, więzienie – Stockhaus, browar miejski – Brauhaus, wieża wodna – Wasserkunst, 6 plebanii i szkół, 2 szpitale i przytułki, kościół ewangelicki, kościół katolicki (farny), 2 kaplice, 3 klasztory. W 1816 roku było mniej budynków publicznych, bo zmieniły swoje przeznaczenie np. klasztory. Tabela z 1787 roku wymienia też budynki królewskie: skład solny, 4 urzędy celne (przy bramach miasta), 4 bramy miejskie.
Ludność Raciborza w 1816 roku
Najciekawsze w tablicach statystycznych są informacje o liczbie mieszkańców. W 1816 roku w Raciborzu mieszkało 3858 ludzi. W późniejszych „Alphabetisch-Statistisch- Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien” Johanna Georga Knie (1830 i 1845) czy Gemeindelexikonach (od 1871 co 5 lat) podawano także liczbę mężczyzn i kobiet oraz podział na wyznania i później także narodowość. Tego nie ma w tym pierwszym pruskim roczniku statystycznym. Już 11 lat później, w 1830 roku, takie informacje znalazły się w leksykonie Johanna Georga Knie. W 1828 roku (wtedy był spis ludności), już po włączeniu Bronek i Nowego Miasta, Racibórz liczył już 5641 mieszkańców. W tym 4241 było wyznania katolickiego, 1024 wyznania ewangelickiego i 376 wyznania mojżeszowego. W publikacjach, gdzie podawana jest demografia Raciborza z tego okresu dla roku 1818 (czyli rok przed ukazaniem się tego rocznika statystycznego) podawana jest liczba mieszkańców na 4655 osób i dla roku 1825 5315 osób.
O ile liczba mieszkańców z 1825 roku może się zgadzać, to dane dla 1818 roku są wątpliwe. W obydwu przypadkach jako źródło podawany jest leksykon Knie z 1830 roku, ale nie ma w nim takich informacji. Wzrost liczby mieszkańców po 1820 roku trzeba tłumaczyć przyłączeniem przedmieść, powstaniem garnizonu wojskowego, Gymnasium i powstaniem urzędów powiatowych oraz krajowych. W Raciborzu stacjonował szwadron ułanów i kompania Landwehry oraz osiedliło się wielu pruskich urzędników i sędziów Oberlandesgericht-u z rodzinami, ale to wszystko było dopiero po 1820 roku. Dla 1818 roku liczba mieszkańców jest wyższa o 780 osób niż podana w tabeli dla 1816 roku. Wzrost liczby ludności raczej mało prawdopodobny. Pewnie ktoś wliczył też przedmieścia, które nie należały do miasta albo jest to liczba ludności w grudniu 1819 roku. W przypadku tego wyniku dla 1825 roku odnosi się on do roku 1822, bo wtedy w grudniu był spis powszechny. W 1825 pewnie opublikowano wyniki spisu. Podobnie w „Kronice Parafii Ostrog” ks. A. Weltzel podaje liczbę ludności z 1823 roku, ale wtedy nie było spisu. Pewnie korzystał z opublikowanych w 1823 roku wyników spisu z grudnia 1819 roku. Zebranie, przeanalizowanie i opublikowanie wyników spisu trwało ok. 2 lat.
W ostatnich rubrykach tabeli podane są różne informacje: że w Raciborzu jest poczta, odległość od stolicy Rejencji Opola wynosi 10 mil. Ostatnia szpalta wymienia urzędy w Raciborzu: Królewski Wyższy Sąd Krajowy, Starostwo Powiatowe, Powiatowy Urząd Podatkowy, Urząd Solny, Urząd Pocztowy, Oberschlesische Landschaft (Landszaft-Ziemstwo Górnośląskie, bank hipoteczny i kredytowy). Ponadto w rubryce podano, że Racibórz leży na lewym brzegu Odry i są w nim: 1 młyn wodny (młyn miejski nad Kanałem Młyńskim), 2 wiatraki, 2 folusze (jeden był przy Drodze Wokół Murów, w dawnym folwarku dominikanek a drugi na wyspie w zakolu Odry pod Starą Wsią).
CDN
