Zanim przedstawię co się stało z raciborskimi klasztorami i rudzkim opactwem, podam wartość majątków kościelnych, które padły łupem Komisji Skularyzacyjnej w końcu listopada w Rudach i w grudniu 1810 roku w Raciborzu. Pokazujemy jak kiedyś wyglądały i odsyłamy do stron, gdzie można zobaczyć ich stan obecny.
Komisja Sekularyzacyjna dla Śląska z kasaty dóbr biskupów wrocławskich, kapituły diecezjalnej, 9 kapituł kolegiackich, klasztorów i fundacji zagarnęła majątek wart ponad 12,5 mln talarów reńskich. Ich kompletne zestawienie przedstawił dr Andreas Reinke z Berlina w artykule „Unterschiedliche Zahlen […], unvollständige und widersprüchliche Auflistungen. Zur Statistik der Säkularisation in Schlesien 1810” [w:] „Die Auflösung der Klöster in Preußisch-Schlesien 1810” Tom 6 serii „Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach / Das Kulturerbe der aufgehobenen Klöster“ pod redakcją prof. Marka Derwicha; Wrocław 2016. Tabela w dodatku do artykułu zawiera 92 pozycje – wszystkie instytucje kościelne, którym władze pruskie zabrały zgromadzone środki pieniężne oraz nieruchomości. Są tam wymienione także raciborskie klasztory, rudzkie opactwo i kolegiata raciborska.
W regionie najbogatsze było opactwo cysterskie w Rudach (Zisterzienser Männlichestift Rauden). Posiadało majątek wart 365 253 talarów. Wśród skasowanych instytucji kościelnych klasztor rudzki był 8 najbogatszą na całym Śląsku i 5 najbogatszym klasztorem męskim. Z klasztorów żeńskch najbogatsze były cysterski w Trzebnicy (Zisterzienserinnenstift zu Treibnitz) wart 1 472 842 talarów, a trochę bogatsze od opactwa rudzkiego były klaryski we Wrocławiu (Jungfrauenstift ad St. Claram zu Breslau), które miały majątek wart 367 291 talarów. Bogatsze były męskie klasztory cysterskie na Dolnym Śląsku w Henrykowie (Zisterzienserstift in Heinrichau) wart 999 036 talarów, w Krzeszowie (Zisterzienserstift in Grüssau) wart 996 956 talarów i w Lubiążu (Zisterzienserstift in Leubus) wart 699 606 talarów oraz augustianie we Wrocławiu (Augustiner-Stift ad St. Mariam zu Breslau) z majątkiem wartym 875 447 talarów i biskupi wrocławscy (Bisthum Breslau), którzy posiadali majątek wart 1 299 404 talarów.
Gdy Komisja Sekularyzacyjna, 26.11.1810 roku, zajmowała klasztor rudzki posiadał on majątek wart 365 253 talarów reńskich i 16 wsi. Choć był najbogatszy na Górnym Śląsku, to daleko mu było do bogactwa cystersów na Dolnym Śląsku. Opactwo w Trzebnicy miało majątek wart ponad 1,4 mln talarów i 66 wsi. Największym kościelnym posiadaczem ziemskim na Śląsku byli biskupi wrocławscy, którzy mieli 145 wsi (większość w nyskim księstwie biskupim; do 1743 roku posiadali oni na własność także 4 miasta w księstwie) i kapituła katedralna we Wrocławiu (Domstift ad St. Johannem zu Breslau), której kanonicy posiadali 74 wsie, a wikariusze 7.
Na Górnym Śląsku, poza opactwem rudzkim, były jeszcze dwa klasztory cysterskie, w Jemielnicy (Zisterzienserstift Himmelwitz) i Probostwo Kazimierz koło Głogówka (Probstei Casimir). Były one mniej majętne od klasztoru rudzkiego, ale do biednych nie należały. Klasztor w Jemielnicy miał 19 wsi, a jego majątek był wart 147 382 talarów. Probostwo Kazimierz miało tylko 2 wsie, ale majątek mieli znaczny – 94 279 talarów. W pobliżu Raciborza znaczny majątek posiadała też komenda joannitów w Grobnikach koło Głubczyc (Maltheserordens Commende Gröbnig). Mieli oni 8 wsi i majątek wart 85 284 talarów.
W Raciborzu najbogatszy był klasztor dominikanek (Jungfrauenstift in Ratibor). Posiadał on majątek wart 212 446 talarów i 17 wsi. Na Górnym Śląsku z klasztorów żeńskich bogatszy był tylko klasztor norbertanek w Czarnowąsach pod Opolem (dzisiaj część Opola; Pråmonstratenser Jungfrauenkloster in Czarnowanz), który miał 19 wsi i majątek wart 248 465 talarów.
Kapituła kolegiacka (Kapitel des Kollegiatstiftes zum hl. Thomas von Canterbury, das fürstliche Collegiatstift zu Ratibor) miała 7 wsi i majątek wart 79 368 talarów. Raciborska kolegiata miała 15 członków, 9 kanoników i 6 wikariuszy. Dr N. Mika w artykule „Kasata klasztorów w 1810 r na ziemi raciborskiej”, [w:] „Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie”, red. M. Derwich, t. II, Wrocław 2014, podaje trochę niższą kwotę, ponad 77 tys. talarów. Dla porównania majątek pozostałych kolegiat w archidiakonacie opolskim:
– Kollegiatstift Oppeln (Opole) – 17 kanoników i wikariuszy, 3 wsie i majątek wart 142 391 talarów;
– Kollegiatstift Oberglogau (Głogówek) – 6 kanoników i wikariuszy, 2 wsie i majątek wart 9491 talarów;
– Kollegiatstift Neisse (Nysa) – 17 kanoników i wikariuszy, 18 wsi i majątek wart 114 298 talarów.
Dominikanie (Dominikanerkloster zu Ratibor) mieli majątek wart 37 589 talarów i nie posiadali żadnych wsi. Podobnie franciszkanie reformaci (Franziskanerkloster zu Ratibor) na Bronkach nie mieli wsi, a po 118 latach w Raciborzu mieli majątek oszacowany na 31 888 talarów. Najbiedniejsi byli bożogrobcy konwentu raciborskiego (Kreuz Probstei zu Ratibor des Kreuzherrenstifts in Neisse), którzy także nie posiadali wsi na własność, a ich majątek był wart 20 979 talarów. To i tak sporo w porównaniu do klasztorów franciszkańskich reformatów prowincji polskiej na Górnym Śląsku Custodii Krzyża Świętego (klasztor franciszkański na Bronkach należał do prowincji czeskiej reformatów – Custodia św. Jadwigi). Klasztor w Gliwicach (Franziskanerkloster in Gleiwitz) miał majątek wart tylko 3394 talarów, a na Górze Św. Anny (Franziskanerkloster in Annaberg) 2551 talarów.
Cały kościelny majątek w regionie wokół Raciborza (większość na obecnym obszarze powiatu raciborskiego, ponadto w rybnickim, gliwickim, kozielskim i głubczyckim) zajęty w czasie sekularyzacji był wart 668 155 talarów. Mnisi, zakonnice i kanonicy posiadali w sumie 40 wsi. Dla porównania, Herrschaft Ratibor, który nie był zbyt duży i bogaty, przed 1812 rokiem posiadał 25 wsi. W 1812 roku te 40 wsi włączono do Herrschaft Ratibor i utworzono z tego Mediatherzogtum Ratibor. Później sprzedało ono wsie położone w powiecie głubczyckim, które wcześniej należały do dominikanek i cystersów.
W uzupełnieniu informacji o sekularyzacji kapituły kolegiackiej w Raciborzu, podam kanoników, którzy byli w ostatnim składzie kapituły i ich funkcje oraz ich stanowiska w tym czasie. Tej informacji nie ma w żadnej publikacji dotyczącej kolegiaty raciborskiej.
Do kapituły raciborskiej kolegiaty w grudniu 1810 roku należało 9 kanoników i 6 wikariuszy. Kanonicy:
– prepozyt (Präpositus/Probst; przewodniczący) kapituły ks. prałat Andreas Schramm, proboszcz w Roztoce (Rhonstock, w powiecie świdnickim);
– dziekan (Deckan/Dekanus) kapituły ks. prałat Anastasius Raback, proboszcz w Baborowie (Bauerwitz);
– kustosz (Custos) kapituły ks. prałat Johannes Nepomuk Zolondek, proboszcz miejski w Raciborzu, powiatowy inspektor szkolny;
– scholastyk (Scholasticus) kapituły ks. prałat Franz Seybold, proboszcz w Krowiarkach (Polnisch Krawarn);
– kantor (Cantor) kapituły ks. prałat Joseph Thienel;
– kanonik kapituły ks. Ignatz Bonaventura Folkmer, proboszcz miejski w Dusznikach Zdrój (Reinerz, powiat kłodzki);
– kanonik ks. Franz Klodwich, archiprezbiter i proboszcz w Kościelcu (Hochkirch, powiat legnicki);
– kanonik ks. Johannes von Minneberg, proboszcz w Kopernikach (Köppernik, powiat nyski);
– kanonik ks. Georg Weber, archiprezbiter i proboszcz miejski w Kamiennej Górze (Landeshut, Dolny Śląsk)
Oprac. Christoph Sottor
