Próby rekonstrukcji środowiska przyrodniczego w czwartorzędzie na obszarze Kotliny Raciborskiej

Wstęp

W czwartorzędzie w epoce plejstocenu (od 1,8 mln. do ok. 10.000 lat p.n.e.) doszło do czterech zlodowaceń. W lód przeobraziła się taka ilość wody, że poziom mórz obniżył się o 65 do 100 m. Spowodowało to powstanie mostów lądowych pomiędzy Alaską a Syberią w Cieśninie Beringa oraz w cieśninie La Manche łącząc Anglię z kontynentem europejskim. Mosty te umożliwiły przemieszczanie się zwierząt (Lister i Bahn –1997).

Rośliny plejstocenu były bardzo podobne do współczesnych, dlatego trudno je odróżnić od holoceńskich. Pod koniec plejstocenu zaczęły wymierać niektóre zwierzęta takie jak: nosorożec włochaty, mamut i inne. Przyczyniali się do tego również pierwsi pierwotni ludzie (Lister i Bahn –1997). W epoce plejstocenu wymarło dużo roślin (zwłaszcza drzewiastych) oraz pojawiło się wiele roślin zielnych (Claudo A. Ville – 1994).

Celem niniejszej pracy była chęć poznania zwierząt, które występowały w mojej okolicy (niedaleko Tworkowa koło Raciborza) oraz roślin, jakimi się żywiły, i wśród których mieszkały. Interesował mnie również klimat, w jakim przyszło żyć stworzeniom sprzed 10.000 lat. Liczne znaleziska szczątków i innych kopalnych zwierząt oraz prehistorycznej roślinności odnajdywane w sąsiednich wsiach, wzbudziły moją ciekawość o historii tych ziem. Poza tym poznałem wielu ludzi, którzy interesują się wymarłymi zwierzętami oraz dysponują wieloma fragmentami szkieletów, szczególnie uzębienia mamuta i słonia leśnego.

Metodyka

Moje badania rozpocząłem 15 lutego 2000 r. Na początku zająłem się zbieraniem fragmentów szkieletów zwierząt plejstoceńskich będących w posiadaniu tutejszych mieszkańców. Następnie przeprowadziłem z nimi wywiady, z których dowiedziałem się, na jakim terenie i na jakiej głębokości znaleziono szczątki wymienionych zwierząt.

Budowę wszystkich fragmentów szkieletu mamuta i słonia leśnego – zęby oraz fragment kości długiej (fot.8) – skonsultowałem z naukowcami w Zakładzie Paleozoologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Uzyskałem w ten sposób wiele fachowych informacji oraz literaturę, która była przydatna w pracy. Przy oznaczaniu szczątków zwierząt kopalnych wykorzystałem pracę Kubiaka (1965) i Prata (1987), a turzyce oznaczyłem na podstawie “Przewodnika do oznaczenia roślin” (Rostafiński, Seidl – 1962). Zęby trzonowe M¹,M², M³ oraz  żuchwa z zębami M₂i M₃, które zostały wykazane na str. 3, 4 i 5, należą do mamutów. Wszystkie zebrane eksponaty przedstawiam w tabeli 1, w której podaję również stanowisko ich występowania a także miejsce ich przechowywania. Do pracy dołączam zdjęcia znalezionych eksponatów.

Prowadząc badania natknąłem się na inne znaleziska pochodzące z tego okresu, a mianowicie szczątki pni (prawdopodobnie dębu – fot.13), które zostały wykopane wraz z zębami trzonowymi mamuta z głębokości około 6 metrów w żwirowni w Roszkowie.

Charakterystyka Kotliny Raciborskiej

Moje badania prowadzone były w Kotlinie Raciborskiej, która jest najdalej na południe wysuniętą częścią Niziny Śląskiej wzdłuż biegu Odry. Na południu Kotlina Odry łączy się z Kotliną Ostrawską, na wschodzie sąsiaduje z Płaskowyżem Rybnickim, Wyżyną Katowicką i Garbem Tarnogórskim, a od zachodu styka się z Płaskowyżem Głubczyckim. Dno kotliny (1200 km²) wypełnione jest piaskami i żwirami. Leży poniżej 200 m. Na prawym brzegu Odry rosną rozległe Lasy Raciborskie. W Markowicach, niedaleko Raciborza utworzono rezerwat “Łężczak” (396.2 ha).

Dużym ośrodkiem przemysłowo-miejskim (poza Raciborzem) są połączone miasta Kędzierzyn-Kożle (Kondracki – 1998).

Wyniki

Informacje dotyczące znalezionego materiału zostały przedstawione w tabeli 1, na zamieszczonej mapce poglądowej oraz zdjęciach.

Na podstawie zebranych wyników dochodzę do wniosku, że największe zagęszczenie mamuta wielkiego oraz słonia leśnego występowało w okolicy rzeki Odry we wsi Roszków. Na podstawie wielkości dziesięciu zębów trzonowych mamutów i słoni stwierdzam, iż owe ssaki ginęły w dość młodym etapie rozwoju, być może z rąk prehistoryczny myśliwych. Siekacze (dwa ciosy) mogły być odrąbywane zwierzęciu lub też uległy w inny sposób odłamaniu od czaszki po śmierci zwierząt, toteż nie znajduje się ich tak często z zębami trzonowymi. Innym powodem ginięcia tych zwierząt były przypuszczalnie liczne powodzie występujące na tym terenie. Klęski te powodowały przewracanie się drzew (dąb? – fot.13), których pnie są często odnajdywane w żwirowni w Roszkowie.

Tabela 1 Zestawienie stanowisk znalezienia szczątków mamutów i słoni leśnych z okolic Raciborza

Wyniki c.d.

Fot.1: żuchwa z zębami trzonowymi  M₂i M₃

Fot.2: trzonowiec M² lewy oraz jego widok z boku

Fot.3: trzonowiec M² lewy (widok z góry)                                        

Fot.4: trzonowiec M¹ prawy

Fot.5: trzonowiec M³ lewy                                               

Fot.6: prawy trzonowiec

Fot.7: trzonowiec M³ lewy                                         

Fot.8: fragment kości długiej

Fot.9: siekacz słonia leśnego                        

Fot.10: siekacz słonia leśnego i przekrój

Fot.11: siekacz słonia kopalnego                                 

Fot.12: kamień narzutowy

Dyskusja

Udało mi się zebrać wiele fragmentów szkieletu zwierząt plejstoceńskich. Większość z kości pochodziła z terenów położonych niedaleko Odry. Występowanie na tym terenie zwierząt znanych z zimnych okresów plejstocenu może świadczyć, że panował klimat chłodny podobny do panującego dziś na dalekiej północy lub na Syberii, a środowisko na stepowe, tundrowe. Istnieje wiele dowodów, że w plejstocenie tereny Polski pokrywał lodowiec, którego czaszę szczątkową odnajdujemy na Islandii, na Spitsbergenie i w Himalajach (Larousse – 1985). Jednym z nich może być kamień narzutowy naniesiony przez lodowiec, który obecnie znajduje się na Placu Wolności w Raciborzu (fot.12).

Na brzegu żwirowni w Roszkowie znalazłem pnie drzew. Wyciągnięte zostały z głębokości około 6 metrów (wraz ze szczątkami zwierząt) podczas prac przy wydobywaniu żwiru. Są w większości skamieniałe. Drzewa te (prawdopodobnie dęby – fot. 13) mogły zostać przewrócone podczas powodzi, które z pewnością występowały w górnym plejstocenie i w okresie przełomu plejstocenu i holocenu, kiedy lodowce topniały. Powodzie mogły być również przyczyną licznego wymierania zwierząt na tym terenie, w tym również mamutów i słoni leśnych. Pierwotni ludzie, którzy polowali na te zwierzęta, zdobywając ich mięso, skóry oraz ciosy, przyczynili się także do wyginięcia tych gatunków (Augusta, Burian – 1962; Lister i Bahn –1997). Ponieważ siekacze (ciosy – fot.9, 11) były odrąbywane zwierzęciu w celu użycia ich do budowy szałasów itp., nie były odnajdywane w bezpośrednim sąsiedztwie szczęki zwierzęcia (Augusta, Burian – 1962; Lister i Bahn –1997).

Szczątki słonia leśnego

Znalezisko szczątków słonia leśnego, zwierzęcia, które występowało w plejstocenie w okresach ocieplenia klimatu ( interglacjałach), pozwala na określenie wieku osadów, w których je znaleziono, na co najmniej okres ostatniego interglacjału około 100-125 tysięcy lat ( Kubiak –1965, 1989). Panował wtedy na terenie naszego kraju klimat ciepły, występowały lasy liściaste.

Jeszcze innym powodem odnajdywania na naszym terenie dużej ilości szczątków zwierząt mogła być (wg Kubiaka -1965) – po ustąpieniu lodowca – woda. Prawdopodobnie spowodowała ona erozję większości interglacjalnych i glacjalnych osadów i przetransportowała szczątki mamutów i słoni leśnych znajdujących się w tych złożach niżej ku dolinie Odry. Największa część tych kruchych fragmentów powyższych ssaków została zniszczona, a niektóre zostały odłożone w warstwie żwiru, piasku lub glinie w osadach rzek i jezior.

Najłatwiej było człowiekowi upolować młode osobniki, toteż najwięcej odnajdywanych szczątków jest niewielkich rozmiarów.

Niektóre z osobników ginęły na otwartym terenie, a z biegiem lat wylewająca Odra przykrywała ich szczątki swoimi osadami. Ponad to na łąkach wzdłuż koryta Odry odnalazłem bujnie rosnące trawy i turzyce (fot.14),  które były głównym pożywieniem mamutów (Augusta, Burian -1962).

Według Kubiaka (1965, 1989) słonie leśne wyginęły w czasie ostatniego interglacjału Riss-Wrm. Mamuty wymarły pod koniec ostatniego zlodowacenia, razem z wieloma gatunkami zwierząt plejstoceńskich (Kubiak –1965, 1989; Lister i Bahn –1997; Prat – 1987)

Streszczenie         

Na podstawie zebranych danych można stwierdzić, że:

– na terenie Kotliny Raciborskiej występowały przed 10.000 lat w plejstocenie mamuty Mamuthus primigenius (Blumenbach –1799) i słonie leśne Palaedoxodon antignuus (Falconer et Cautley –1847)

– kopalne słonie żywiły się trawami i turzycami, które nadal licznie występują wzdłuż koryta Odry

-prehistoryczne, olbrzymie ssaki  najprawdopodobniej  wyginęły  na  skutek  zmian klimatu, jego ocieplenia i związanych z topnieniem lodowców częstych powodzi na terenie Kotliny Raciborskiej, a także zmian środowiska, zaniku terenów otwartych i ekspansji lasów

– liczne znaleziska osad ludzkich dowodzą, że na tutejszym terenie żyli ludzie, którzy zapewne żywili się między innymi mięsem słoni leśnych oraz mamutów.

Jakub Szczerbicki (Ziemia Raciborska nr 8-12/2001)

Piśmiennictwo

1. Augusta J., Burian Z. (1962) Das Buch von den Mammuten – Artia

2. Kondracki J. (1998) Geografia regionalna Polski.- PWN, Warszawa

3. Kubiak H. (1965) Słonie kopalne Polski Południowej – Folia quaternaria 19 , 1-43 Polska Akademia Nauk w Krakowie 

4. Kubiak H. (1989) Trąbowce – Proboscidea. W: K. Kowalski ( RED ) Historia i ewolucja lądowej fauny Polski. Folia quaternaria 59-60, 203-208

5. Larousse (1985) Ziemia, Rośliny, Zwierzęta – Instytut Wydawniczy “Nasza Księgarnia”

6. Lister A., Bahn P. (1997) Mamuts. Die Reisen der Eiszeit

7. Prat F.(1987) Podstawy oznaczania szczątków ważniejszych ssaków plejstoceńskich Cz. I – skrypty Uniwersytetu Jagiellońskiego – Kraków

8. Rostafiński J., Seidl O. (1962) Przewodnik do oznaczania roślin – PWR i L, Warszawa

9. Ville C. A. (1994) Biologia