Kamil Kotas. Przed kilkoma miesiącami, na portalu ziemiaraciborska.pl ukazał się artykuł pt. „Gmina Krzyżanowice w połowie XIX wieku”, opisujący jak prezentowały się wówczas miejscowości składające się na gminę Krzyżanowice. Tym razem posługując się kolejnym cennym źródłem dla poznania historii Śląska, w tym tych najbardziej lokalnych dziejów, przyjrzymy się jak wyglądały te same miejscowości z południa powiatu raciborskiego pod koniec XIX w. Wykorzystamy w tym celu opublikowane dane z przeprowadzonego w Królestwie Prus przed prawie 140. laty spisu ludności (Gemeindelexikon für das Königreich Preußen, auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen bearbeitet, Band 5: Provinz Schlesien).
W ciągu około 40. lat dzielących okresy opisywane w tym oraz poprzednim artykule urodziły się prawie dwa nowe pokolenia a w naszym regionie doszło do wielu zmian. Co działo się w opisywanym czasie w Niemczech i w dalszym świecie? W Prusach zapoczątkowano w 1885 r. tzw. rugi pruskie, czyli wydalanie z kraju niebędących obywatelami Prus Polaków i Żydów pochodzących z Rosji i Austro-Węgier. Cesarstwo Niemiec utworzyło kolonię Niemiecka Afryka Wschodnia. W Niemczech Gottlieb Daimler opatentował pierwszy motocykl a we Francji Louis Pasteur wynalazł szczepionkę na wściekliznę. Na świecie toczono różne wojny: serbsko-bułgarską, chińsko-francuską, brytyjczyków z mahdystami w Sudanie, miała też miejsce rebelia w Kanadzie.
Zobaczmy jak przedstawiały się w omawianym czasie nasze miejscowości, które były wtedy rozbite na samodzielne wsie posiadające samorząd wiejski oraz na tzw. okręgi dworskie (folwarki z dużą ilością ziemi oraz zabudowaniami mieszkalnymi dla pracowników), nie posiadające samorządu, a będące własnością posiadaczy ziemskich. Dane odnośnie wsi podajemy w kolejności alfabetycznej:
1. Wieś Bieńkowice: powierzchnia 1401 ha., liczba mieszkańców: 1717 (w tym 4 ewangelików a reszta katolików), liczba budynków mieszkalnych: 290.
– w podanych liczbach zawarte są już przysiółki Bieńkowic, którymi były: Chechlow, Obermühle (Młyn Górny) i Ugorek, w których mieszkało razem 466 ludzi w 81 budynkach. Obok tej wsi nie znajdował się dodatkowo obszar dworski.
2. Wieś Bolesław: pow. 315 ha., liczba mieszkańców 476 (wszyscy byli katolikami), 89 budynków mieszkalnych. Przy wsi nie znajdował się żaden obszar dworski.
3. A. Wieś Chałupki (Annaberg): pow. 80 ha., 33 budynki mieszkalne, 264 mieszkańców, z tego 21 ewangelików i 11 żydów a reszta katolików. Z tego przy samej stacji kolejowej mieszkały 23 osoby w 3 budynkach.
3. B. Okręg dworski Pruski Bogumin: 293 ha. powierzchni, 10 budynków mieszkalnych, 187 mieszkańców, z czego 2 ewangelików a reszta katolików. W podanych liczbach zawarto 3 budynki mieszkalne ze 109 mieszkańcami folwarku Stary Dwór (Althof) oraz 30 mieszkańców zamku i oficyny przyzamkowej.
3. Suma dla Chałupek: 373 ha., 43 budynki mieszkalne, 451 mieszkańców z tego 23 ewangelików i 11 żydów a reszta była katolikami.
4. A. Wieś Krzyżanowice: 385 ha. pow., 168 budynków mieszkalnych, 1136 mieszkańców, w tym 5 ewangelików, 1119 katolików i 12 żydów. W podanych danych zawarto już 2 budynki mieszkalne stacji kolejowej z 28 mieszkańcami, 16 budynków na Łapaczu, gdzie mieszkało 102 ludzi oraz jeden budynek Windmühle czyli wiatraku, z 8 mieszkańcami.
4. B. Okręg dworski Krzyżanowice: pow. 665 ha., 11 budynków mieszkalnych, 144 mieszkańców, w tym 11 ewangelików a reszta katolików. Okręg dworski składał się z pięciu zamieszkanych miejsc:
- domy w parku przyzamkowym – cztery budynki z 11 mieszkańcami,
- folwark przyzamkowy (Schlosshof) – 3 budynki z 88 mieszkańcami,
- folwark Lichtenberg – jeden budynek mieszkalny z 8 mieszkańcami,
- tzw. Przesicie – niezidentyfikowany budynek z 6 mieszkańcami,
- cegielnia – dwa budynki z 31 mieszkańcami.
4. Suma dla Krzyżanowic: 1050 ha., 179 budynków mieszkalnych, 1280 mieszkańców w tym 16 ewangelików i 12 żydów (reszta była katolikami).
5. A. Wieś Owsiszcze: pow. 308 ha., 90 budynków mieszkalnych, 498 mieszkańców (wyłącznie katolicy). Do Owsiszcz należała też Nowa Wioska z 170 ludźmi w 30 budynkach mieszkalnych.
5. B. Okręg dworski Owsiszcze (Dedowitschof/Wydale): pow. 194 ha., 3 budynki mieszkalne, 59 mieszkańców (wszyscy katolicy).
5. Suma dla Owsiszcz: pow. 502 ha., 123 budynki mieszkalne, 727 mieszkańców-katolików.
6. A. Wieś Roszków: pow. 216 ha., 71 budynków mieszkalnych, 454 mieszkańców (katolicy).
6. B. Okręg dworski Roszków: pow. 243 ha., 5 budynków mieszkalnych, 148 mieszkańców z tego 2 ewangelików a reszta była katolikami.
6. Suma dla Roszkowa: pow. 459 ha., 76 budynków mieszkalnych, 602 mieszkańców.
7. A. Wieś Rudyszwałd: pow. 264 ha., 83 budynki mieszkalne, 582 mieszkańców, z czego 5 ewangelików a reszta katolików.
7. B. Okręg dworski Rudyszwałd: pow. 147 ha., 2 budynki mieszkalne, wszystkich 59 mieszkańców było katolikami.
7. Suma dla Rudyszwałdu: pow. 411 ha., 85 budynków mieszkalnych, 641 mieszkańców (w tym 5 ewangelików).
8. A. Wieś Tworków: pow. 578. ha., 237 budynki mieszkalne, 1717 mieszkańców (z tego 4 ewangelicy a reszta to katolicy). W podanych liczbach zawarto już budynek młynu (Mühlenhof) z 13 mieszkańcami oraz 37 mieszkańców w 5 domach kolonii Birkenwald (Urbanek/Brzeziak).
8. B. Okręg dworski Tworków: pow. 1091 ha., 303 katolików i 4 ewangelików mieszkających w 21 budynkach. W podanych liczbach tego okręgu zawarto już następujące folwarki:
- Althof z 12 budynkami i 154 mieszkańcami,
- Annahof (Hanowiec) z 5 budynkami i 88 mieszkańcami,
- Eichenhof z 2 budynkami i 46 mieszkańcami.
8. Suma dla Tworkowa: pow. 1678 ha., 258 budynków mieszkalnych, 2024 mieszkańców, z czego było 8 ewangelików a reszta to katolicy.
9. A. Wieś Zabełków: pow. 396 ha., 160 budynków mieszkalnych, 1047 mieszkańców, z których 1 był ewangelikiem a reszta katolikami.
9. B. Okręg dworski Zabełków (Neuhof czyli Nowy Dwór): pow. 162 ha, 1 budynek mieszkalny z 27 mieszkańcami-katolikami.
9. Suma dla Zabełkowa: pow. 588 ha., 161 budynków mieszkalnych, 1074 mieszkańców (w tym 1 ewangelik).
Kamil Kotas
Pierwotna wersja artykułu ukazała się pod tytułem „Gmina Krzyżanowice pod koniec XIX wieku” w Krzyżanowickich Gminnych Wieściach, nr 1/2018 (256).
