Christoph Sottor (Niemcy). W trzeciej części artykułu o strukturach kościelnych na obszarze obecnego powiatu raciborskiego przedstawiam konsekwencje dla obydwu diecezji katolickich działających na ziemi raciborskiej, jakie miało przyłączenie Śląska do Królestwa Pruskiego. Przedstawię też jaki był podział na dekanaty i parafie oraz jakie nowe kościoły zbudowano na ziemi raciborskiej.
Na początek korekta do wykazu archiprezbiteriatów w archidiakonacie opolskim z 17 czerwca 1738 roku. Utworzono wtedy 26 archiprezbiteriatów a nie 25, jak podałem. Przeoczyłem archiprezbiteriat Strumień, wyłączony z archiprezbiteriatu żorskiego. Ten archiprezbiteriat włączono do komisariatu cieszyńskiego. Liczbę archiprezbiteriatów w 1738 roku ustalałem na podstawie kolorowej wersji mapy diecezji wrocławskiej z 1751 roku. Zawiera ona jednak wiele błędów. Poprawna jest czarno-biała wersja tej mapy diecezji. Niestety, posiadam tylko kopię tej mapy w kiepskiej rozdzielczości. Już gdy w 1751 roku opublikowano te mapy były one nieaktualne. Przed 1748 rokiem oraz po 1765 roku i przed 1772 rokiem utworzono nowe archiprezbiteriaty.
1740/1741 – przyłączenie Śląska do Prus
W końcu 1740 roku król pruski Fryderyk II Wielki najechał Śląsk i do marca 1741 roku został on zajęty przez wojska pruskie. Doprowadziło to do wojny z monarchią habsburską (Austria, Czechy, Węgry), która zakończyła się zawarciem pokoju we Wrocławiu, 11 czerwca 1742 roku. Prawie cały Śląsk przeszedł we władanie Prus. Przy Habsburgach pozostały jedynie części księstw karniowskiego i opawskiego, południowa część biskupiego księstwa nyskiego oraz księstwo cieszyńskie i większa część Herschafft Oderberg. Do Prus przyłączono też Hrabstwo Kłodzkie (Grafschaft Glatz) należące do Czech.
Zmiana przynależności państwowej Śląska dotyczyła też księstwa raciborskiego i ziem sąsiednich. Herschafft Oderberg został podzielony i część leżąca na prawym brzegu Odry ze Starym Boguminem pozostała przy monarchii habsburskiej. Bogumiński zamek z folwarkiem Annaberg (Chałupki) włączono w lutym 1742 roku do powiatu pszczyńskiego.
W lutym 1742 roku na Śląsku zlikwidowano podział na księstwa oraz wolne państwa stanowe i podzielono prowincję Śląską na departamenty i powiaty. Północna część księstwa opawskiego Kraik Hulczyński oraz północna część księstwa karniowskiego z Głubczycami, Prudnikiem, Baborowem i Kietrzem stworzyły powiat głubczycki. Powiat raciborski tworzyło prawie całe księstwo raciborskie. Odłączono jedynie obszar wokół Pilchowic (do powiatu toszeckiego), ale przyłączono do powiatu parę wsi leżących na obszarze powiatu kozielskiego (Dobieszów, Dobrosławice, Warmuntowice, Maciowakrze i Ucieszków).
Nowa granica państwowa przebiegała wzdłuż dawnej granicy pomiędzy ziemią wodzisławską oraz księstwem cieszyńskim i w Herschafft Oderberg. Przechodziła na bieg Odry. Mimo zmiany przebiegu koryta Odry w XVIII i XIX wieku, granica aż do roku 1945 miała przebieg ustalony w 1742 roku. Od ujścia rzeki Opawica do Odry granica przebiegała wzdłuż biegu tej rzeki. Pozostałe przy monarchii habsburskiej i królestwie Czech resztki księstw opawskiego i karniowskiego oraz księstwo cieszyńskie utworzyły w 1751 roku tzw. Śląsk austriacki z obwodami karniowskim, opawskim i cieszyńskim. Obwody karniowski i opawski z czasem nazywano Śląskiem Opawskim, a obwód cieszyński Śląskiem Cieszyńskim. Austriacka część Herschafft Oderberg ze Starym Boguminem włączona została do obwodu cieszyńskiego. Śląsk Opawski i Śląsk Cieszyński oddzielone były od siebie wąskim pasem ziemi należącym do Moraw, który zaczynał się na Odrze koło Morawskiej Ostrawy. Kraik Hulczyński miał na Odrze krótki odcinek granicy ze Śląskiem Cieszyńskim i z Morawami.
Parafie i wsie należące do diecezji i archidiecezji ołomunieckiej w XVIII wieku
Włączenie Śląska do Prus wymusiło zmiany w strukturze kościelnej w dekanatach i parafiach należących do diecezji ołomunieckiej. Do 1742 roku cały obszar diecezji ołomunieckiej znajdował się w granicach monarchii Habsburgów. W 1742 Prusy zajęły prawie cały Śląsk, w tym mały obszar wokół Głubczyc (Leobschütz) i Kietrza (Katscher), gdzie znajdowało się 26 parafii diecezji ołomunieckiej, podzielonych na trzy dekanaty: Kietrz, Hulczyn (Hultschin) i Opawica (Troplowitz). Przekraczały one częściowo granicę państwową. W 1750 roku Prusy zażądały od biskupa ołomunieckiego Ferdynanda Troyera powołania wikariusza dla tego obszaru. Tym samym w 1751 powołano biskupi komisariat kietrzański (dystrykt kietrzański) do zarządzania pruską częścią diecezji ołomunieckiej. Istniał on do września 1945 roku. W latach 1916–1945, kiedy komisarzem był ks. bp. Josef Martin Nathan i siedziba Komisariatu mieściła się w Branicach (od 1916 Wikariat Generalny Branicki). 5 grudnia 1777 roku diecezja ołomuniecka została podniesiona do rangi archidiecezji i wydzielono z niej diecezję Brno (Brünn). W 1778 roku dla dekanatów kietrzańskiego, hulczyńskiego i opawickiego został zorganizowany archiprezbiteriat kietrzański a w 1779 roku poprawiono, na żądanie strony pruskiej, granice, aby pokrywały się z granicą państwową.
Poprawki granic dotyczyły tylko przygranicznych parafii położonych na obydwu brzegach rzek Opawica, Odra i Olza. Parafie dekanatów hulczyńskiego i kietrzańskiego ze wsiami należącymi obecnie do powiatu raciborskiego znalazły się w całości na obszarze państwa pruskiego i do 1972 roku formalnie należały do diecezji ołomunieckiej (w 1945 roku polskie władze kościelne zaanektowały parafie wikariatu branickiego, czego aż do 1972 nie uznawał Watykan i władze diecezji ołomunieckiej). W 1794 w dystrykcie kietrzańskim z dekanatu Opawica wydzielono dekanat głubczycki i włączono go do archiprezbiteriatu kietrzańskiego.
Krzanowice i wsie położone na zachód od potoku Pyszcz i rzeki Cyna, od wsi Owsiszcze do Pietrowic Wielkich, nie zmieniły przynależności parafialnej a parafie do dekanatów. Do parafii Krzanowice w dekanacie hulczyńskim należała wieś Borucin z kościołem filialnym Samborowice. Pietraszyn był w parafii Sudice dekanatu hulczyńskiego. Parafię Pietrowice Wielkie dekanatu kietrzańskiego tworzyła tylko ta wieś. Owsiszcze i Bolesław były w parafii Piszcz dekanatu hulczyńskiego. 8.04.1710 roku wieś Bolesław przeniesiono z parafii Krzanowice do parafii Piszcz. Gródczanki należały do parafii Thröm, a ta należała do Zakonu Krzyżackiego, ale podlegała teraz nadzorowi diecezji i wikariusza generalnego dystryktu kietrzańskiego.
Archidiakonat opolski i komisariat raciborski w połowie i do końca XVIII wieku
Jeszcze zanim Śląsk został przyłączony do Prus w archidiakonacie opolskim diecezji wrocławskiej, z komisariatu opolskiego wydzielono w 1736 roku komisariat raciborski, w skład którego weszły archiprezbiteriaty: Racibórz, Gliwice, Łany, Pogrzebień, Wielkie Dębieńsko i Żory. Przed 1748 rokiem do komisariatu raciborskiego włączono też wydzielony z archiprezbiteriatu kozielskiego nowy archiprezbiteriat Gościęcin (Kosenthal). Komisariaty biskupie spełniały rolę podobną do obecnych kurii diecezjalnych. Przy komisarzu był konsystorz, notariat i sąd kościelny dla księży. Komisarze zobowiązani byli też do corocznego wizytowania parafii. Później powierzono im także nadzór nad szkolnictwem.
Po zajęciu Śląska przez Prusy nastawienie duchowieństwa, i to niezależnie od narodowości, do nowych władz było wrogie. Prusacy byli protestantami. Biskup wrocławski Philipp Ludwig von Sinzendorf pogodził się z nowymi władzami świeckimi, ale praktycznie nie miał wpływu na postawę kleru. W 1744 roku na polecenie króla pruskiego Fryderyka II mianował Philippa Gottharda von Schaffgotscha koadiutorem z prawem następstwa. Po śmierci biskupa von Sinzendorfa w 1747 roku, von Schaffgotsch został biskupem wrocławskim. Podczas wojny 7-letniej (1756-1763, też 3 wojna śląska) poparł Austriaków, popadł w niełaskę i w 1766 roku został skazany na banicję. Odtąd przebywał na zamku Johannesberg (Jánský Vrch) w Javorníku i administrował austriacką częścią diecezji. W 1770 roku ustanowił Wikariat Generalny dla Śląska Austriackiego. Częścią pruską administrowali wikariusze apostolscy Johann Mauritz von Strachwitz i Anton Ferdinand von Rothkirch und Panten.
Wikariat Generalny dla Śląska Austriackiego
W 1742 roku przy monarchii habsburskiej pozostało księstwo cieszyńskie, które tworzyło komisariat cieszyński archidiakonatu opolskiego biskupstwa wrocławskiego. Początkowo granice archiprezbiteriatów pozostały bez zmian. Katalog kleru diecezji wrocławskiej z 1748 roku (Catalogus Almae Dioecesis Silesiae…, Breslau 1748) wymienia w ramach komisariatu cieszyńskiego archiprezbiteriaty bielski (5 parafii), frysztacki (7 parafii), frydecki (7 parafii), cieszyński (10 parafii) oraz strumieński (5 parafii). Po stronie austriackiej znalazła się też część parafii Oderberg (Stary Bogumin) archiprezbiteriatu wodzisławskiego. W 1759 roku utworzono nowy archiprezbiteriat z siedzibą w Karwinie i włączono do niego parafię Oderberg (Stary Bogumin) z bogumińskim zamkiem i folwarkiem Annaberg (Chałupki) oraz wieś Odra, a te były położone na pruskiej stronie. W 1777 roku archiprezbiteriat Strumień przekształcono w archiprezbiteriat skoczowski. Miało to uregulować kwestię archiprezbiteriatu strumieńskiego, którego większa część po 1742 roku znalazła się na pruskim Śląsku.
W 1802 roku Wikariat Generalny Cieszyn składał się z archiprezbiteriatów: Cieszyn, Frydek, Frysztat, Bielsko, Karwina, Skoczów.
Informacje o nowych archiprezbiteriatach w komisariacie cieszyńskim podaje Allgemeine Uebersicht des Bisthums Breslau, in seinen Geist- und Weltlichen Behörden: im Jahr 1802 (Breslau 1802) i Janusz Spyra w Śląsk Cieszyński w okresie 1653-1848 (Cieszyn 2012). J. Spyra podaje błędny rok utworzenia archiprezbiteriatu w Karwinie. Powinno być 1759 rok a nie 1769. Archiprezbiteriat Karwina jest w katalogu kleru z 1766 roku.
Po podniesieniu diecezji ołomunieckiej do rangi archidiecezji w 1777 roku, król pruski zażądał dostosowania granic parafii do granicy państwowej. Z archiprezbiteriatu Strumień komisariatu cieszyńskiego parafie Pawłowice i Studzienice przeniesiono do archiprezbiteriatu żorskiego. Zebrzydowice przeniesiono z archiprezbiteriatu wodzisławskiego do archiprezbiteriatu frysztackiego. Dopiero 1.12.1787 roku część pruską Herschafft Oderberg z bogumińskim zamkiem i folwarkiem Annaberg (Chałupki) przeniesiono do parafii Tworków w archiprezbiteriacie raciborskim, a wieś Odra do parafii Rogów w archiprezbiteriacie pogrzebieńskim.
Archidiakonat opolski
Od 1736 roku archidiakonat opolski podzielony był na 3 komisariaty: opolski, cieszyński i raciborski. W 1770 roku z archidiakonatu opolskiego wyłączono komisariat cieszyński, który przekształcono w Wikariat Generalny Cieszyn. Od 1770 roku archidiakonat opolski składał się z 21 archiprezbiteriatów.
Dzięki zachowanym katalogom kleru diecezji wrocławskiej z lat 1748, 1757, 1765, 1766 i 1799 znamy archiprezbiteriaty wchodzące w skład komisariatów.
- Komisariat opolski w 1799 roku składał się z archiprezbiteriatów: Opole (Oppeln), Biała (Zülz), Bogacica (Bodland), Głogówek (Ober Glogau), Gorzów Śląski (Landsberg), Lubliniec (Lublinitz), Niemodlin (Falkenberg), Olesno (Rosenberg), Pyskowice (Peiskretscham), Stare Siołkowice (Alt Schialkowitz), Toszek (Tost), Ujazd (Ujest), Wielkie Strzelce (Groß Strehlitz),
- Komisariat raciborski w 1799 roku: Racibórz (Rattibor/Rathibor), Gliwice (Gleiwitz), Gościęcin (Kosenthal), Łany (Lohnau), Pogrzebień (Pogrzebin), Wielkie Dębieńsko (Groß Dubensko), Wodzisław (Loslau), Żory (Sohrau).
Średniowieczne okręgi kolegiackie przestały odgrywać rolę w strukturze kościelnej, ale istniały do sekularyzacji w 1810 roku. W archidiakonacie opolskim były 4 kolegiaty: w Opolu pw. Krzyża Św. (obecnie katedra), Nysie pw. św. Jakuba (obecnie bazylika), w Głogówku pw. św. Bartłomieja i w Raciborzu pw. WNMP (farny). Od 1736 roku parafie klasztorne (np. cystersów czy bożogrobców) zaliczane były do struktur kościelnych diecezji i komisarze nadzorowali też takie parafie.
Struktura kościelna diecezji wrocławskiej na ziemi raciborskiej do 1810 roku
Od 1736 roku komisariat raciborski obejmował całość obecnego powiatu raciborskiego. Na ziemi raciborskiej były archiprezbiteriaty: Racibórz, Pogrzebień, Łany i do 1759 archiprezbiteriat wodzisławski oraz od 1759 do 1787 roku archiprezbiteriat karwiński. Północną część obejmował archiprezbiteriat Łany. Do niego należała parafia Sławików ze wsiami Błażejowice, Czerwięcice, Turze, Budziska, Siedliska i Ruda oraz parafia Grzendzin w której były kościoły filialne w Modzurowie i Gamowie (zbudowany w 1728 roku). Do parafii Grzendzin należały też wsie Jastrzębie, Ponięcice, Wronin, Dzielawy i Witosławice.
Po utworzeniu w 1742 roku powiatu raciborskiego włączono do niego enklawę ze wsiami Dobieszów, Dobrosławice, Warmuntowice, Maciowakrze i Ucieszków. Tworzyły one parafię Maciowakrze archiprezbiteriatu Łany.
Większą część obecnego powiatu raciborskiego obejmował archiprezbiteriat raciborski, który w 1802 roku składał się z parafii: kolegiackiej Racibórz z kościołem filialnym w Ostrogu, pw. św. Piotra i Pawła konwentu bożogrobców z kościołem filialnym w Rudniku i kaplicą w Strzybniku, Bieńkowice z kaplicą w Sudole, Stara Wieś z filią w Pawłowie i kościołem pątniczym Matka Boża, Łubowice, Krowiarki z kościołem filialnym w Makowie, Cyprzanów, Wojnowice, Tworków z kościołem filialnym w Rudyszwałdzie i kaplicą w Zabełkowie, Krzyżanowice z kaplicą w Roszkowie.
W katalogu kleru z 1802 roku pojawia się wśród parafii archiprezbiteriatu raciborskiego Kuźnia Raciborska (Rattiborer Eisenhammer). Tamtejsza drewniana kaplica została rozbudowana w 1783 do wielkości kościółka, który był filią parafii Markowice archiprezbiteriatu pogrzebieńskiego. Czy faktycznie ok. 1800 roku utworzono parafię w Kuźni Raciborskiej, to nie wiadomo. W 1799 roku była to filia parafii Markowice i później (katalog kleru z 1828 roku) też tak było. Być może była to tylko pomyłka w druku, choć powstania parafii Kuźnia Raciborska w tym okresie nie można wykluczyć.
Wschodnią część powiatu obejmował archiprezbiteriat Pogrzebień, który składał się z parafii: Pogrzebień, Pstrążna, Lyski, Lubomia, Rogów i Markowice. Parafia Lyski obejmowała wsie leżące obecnie w powiecie. Należały do niej wsie: Gaszowice, Solarnia, Szymocice, Zwonowice, Pogwizdów, Górki Śląskie, Sumina, Szczerbice. Do parafii Markowice należały wsie: Raszczyce z kościołem filialnym, Babice, Adamowice i Kobyla. W parafii Pogrzebień też były wsie należące obecnie do powiatu raciborskiego czy będące częścią Raciborza. Do parafii Pogrzebień należał kościół pomocniczy we wsi Brzezie oraz wsie Kornowac, Nieboczowy i Pogwizdów.
Północno-wschodnia część powiatu to lasy rudzkie. wWie należały do parafii cysterskiej w Rudach. Parafia rudzka zaliczana była do archiprezbiteriatu gliwickiego.
Na obszarze dzisiejszego powiatu przybyło murowanych kościołów. Do 1696 roku poza Raciborzem był tylko jeden murowany kościół, w Starej Wsi. W 1696 roku konsekrowano barokowy kościół parafialny w Tworkowie a w 1736 roku kościół pątniczy Matka Boża, należący do parafii Stara Wieś. W latach 1719-1730 zbudowano barokowy kościół w Bieńkowicach. Po zakończeniu wojen śląskich, w końcu XVIII wieku, zbudowano nowe kościoły. W Makowie, w latach 1777-1788, zbudowano późnobarokowy kościół filialny parafii Rudnik. W latach 1791-1793 zbudowano nowy kościół w Krzyżanowicach. W 1797 roku powstała też kościółek w Strzybniku jako druga filia Probstei bożogrobców na przedmieściu Raciborza. We wsi Sudół w 1803 roku rozbudowano kaplicę, która istniała już w średniowieczu. W 1804 roku kościółek został filią parafii Bieńkowice. Na obszarze dzisiejszego powiatu większość kościołów zbudowana była nadal z drewna.
Drewniane kościoły, które w XVIII wieku były na obszarze obecnego powiatu raciborskiego
W czwartej części artykułu przedstawię strukturę kościelną w epoce napoleońskiej-1810 sekularyzacja zakonów- i rozbiory Polski, bo i one miały wpływ na strukturę kościelną diecezji wrocławskiej. Poruszę też sprawę szkolnictwa katolickiego i Inspektoratów Szkolnych.
Oprac. Christoph Sottor
