Christoph Sottor (Niemcy). Ten artykuł będzie poświęcony dziejom Kościoła katolickiego na ziemi raciborskiej, ale nie będzie tu mowy o tym, kiedy zbudowano jakiś kościół czy o księżach, zakonnikach albo klasztorach. Przedstawię organizację struktur kościelnych, które są o wiele starsze niż podziały cywilnej administracji.
Archipresbiteriat Racibórz w średniowieczu
Najstarsze ślady organizacji kościelnej administracji na Górnym Śląsku odnajdujemy dokumentach biskupich z XIII wieku. Już w 1223 roku, w akcie nadania praw miejskich Ujazdowi, wzmiankowana jest prokuratoria biskupia. Przyjmuje się, że w 1230 roku powstał archidiakonat opolski, który obejmował swym zasięgiem prawie całe księstwo opolsko-raciborskie (Bytom i późniejsza ziemia pszczyńska były oficjalnie do 1821 roku w diecezji krakowskiej, a faktycznie do 1811 roku; do diecezji krakowskiej należały też Oświęcim i Zator, które wtedy były w księstwie opolsko-raciborskim).
W Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisane w latach 1295 – 1305 (Codex Diplomaticus Silesiae, Band XIV, Breslau 1889 – oprac. H. Markgraf u. J.W. Schulte), diecezja wrocławska podzielona była na prokuratorie (w literaturze są też nazywane archidiakonatami). Wtedy było ich pięć na cały Śląsk – nyska, wrocławska, legnicka, głogowska i ujazdowska.
W Registrum Vyasdense (Rejestr Ujazdowski) wśród okręgów archidiakonatu opolskiego wymieniony jest raciborski i niektóre wsie tego okręgu z których diecezji przysługiwały dziesięciny. Wymieniono tam wsie: Benkowitz (Bieńkowice), Schuchdol (Sudół), Stusona (Studzienna), Rudnik, Strebrincop (Strzybnik), Paulow (Pawłów), Ponetitz (Ponięcice), Dolansin (Dolędzin), Cornica (Kornice), Cirintha (Czerwięcice), Samotitz (Szymocice), Coronowatitz (Kornowac) oraz Gamo (Gamów) i Pisticz (Pyszcz-Píšť), ale tu chyba pomylono nazwę i pewnie chodzi tu o Krowiarki. Pyszcz był od 1228 roku własnością klasztoru cystersów w Velehradzie, co wyklucza przynależność do diecezji wrocławskiej.
W wymienionych wsiach nie było wtedy kościołów. Wykaz tych miejscowości pokrywa się terytorialnie z zasięgiem późniejszego archpresbiteriatu raciborskiego. Trzeba zatem przyjąć, że już w II połowie XIII wieku istniała kościelna struktura administracyjna wokół Raciborza. Możliwe, że funkcję najważniejszego urzędnika biskupiego w raciborskim okręgu sprawował dziekan kapituły kolegiaty św. Tomasza Becketta, założonej w 1292 roku. Pierwsze wzmianki o archiprezbiterach (niem. Erzprister) mamy w aktach synodu diecezjalnego w 1305 roku.
Północna część obecnego powiatu po lewej stronie Odry i nad rzeką Ruda, należała wtedy do okręgu kozielskiego prokuratorii ujazdowskiej, ale nie było tam wtedy ani jednego kościoła i parafii.
Istnienie archipresbiteriatu raciborskiego potwierdza sprawozdanie z poboru papieskiej dziesięciny z lat 1335-1342 w diecezji wrocławskiej, sporządzone przez legata papieskiego Galharda z Cahors (Monumenta Poloniae Vaticana T.1 Acta Camerae Apostolicae: 1207-1344. Vol. 1, Kraków 1913). Archidiakonat opolski diecezji wrocławskiej dzielił się na 12 archiprezbiteriatów: Olesno (Sedes Rosenbergensis), Strzelce (Sedes Strelinensis), Toszek (Sedes Costensis), Ujazd (Sedes Vyasdensis), Gliwice (Sedes Glivicensis), Żory (Sedes Zarensis), Cieszyn (Sedes Tessinensis), Racibórz (Sedes Ratyboriensis), Koźle (Sedes Coslensis), Głogówek (Sedes Glogoviensis), Biała (Sedes Bolensis), Niemodlin (Sedes Nemodlensis). W wykazie podano tylko parafie, które nie uiściły papieskiej dziesięciny (świętopietrza). W raciborskim archiprezbyteriacie były to: Psdrazno (Pstrążna), Lissek (Lyski) i sancto Nicolao (Stara Wieś). W wykazach innych polskich diecezji, zamiast pojęcia „sedes” – archiprezbiteriat, dominuje pojęcie „decanatus” – dekanat. W diecezji wrocławskiej i od 1925 w arcybiskupstwie wrocławskim, używano nazwy Archipresbyterat i dlatego używam tutaj spolszczenia archprezbiteriat zamiast dekanat.
W 1447 roku wykaz z poboru Denarius Sancti Petri w archidiakonacie opolskim sporządził archidiakon opolski Mikołaj Wolff. (Registrum denarii sancti Petri in archidiaconatu Opoliensi sub anno domini MCCCCXLVII…; Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens, Jg. 27, s. 361-382, Breslau 1893) Archidiakonat składał się nadal, jak w latach 1335-1342, z 12 archiprezbiteriatów: Olesno (Sedes Rosembergensis), Strzelce (Sedes Strelicensis), Ujazd (Sedes Vyasdensis), Toszek (Sedes Tostensis), Gliwice (Sedes Glyvicensis), Cieszyn (Sedes Teschnensis), Żory (Sedes Zorensis), Racibórz (Sedes Rathiboriensis), Głogówek (Sedes Glogoviensis), Koźle (Sedes Coslensis), Biała (Sedes Colcensis), Niemodlin (Sedes Falkenbergensis).
W tym wykazie podano, ile poszczególne parafie mają zapłacić świętopietrza i podano ich nazwy. Archiprezbiteriat raciborski liczył 18 parafii: Rathibor (Racibórz), Aput Sanctum Nicolaum (Stara Wieś), Olbowicz (Łubowice), Markowicz (Markowice), Lusky (Lyski), Pstrz (Pstrążyna), Luboma (Lubomia), Oderberg (Stary Bogumin – Bohumin), Krzyzanowicz (Krzyżanowice), Byeukowicz (Bieńkowice), Janowicz (Janowice – Cyprzanów), Rudnyk (Rudnik), Krawrn (Krowiarki), Tworkaw (Tworków), Wayndorff (Wojnowice), Rudiswalde (Rudyszwałd), Rasckicz (Raszczyce), Mokaw (Maków).
W północnej części obecnego powiatu parafie należały do archipresbiteriatu Koźle i w tym czasie były tam parafie: Slawicaw (Sławików) i Mosuraw (Modzurów). W północno-wschodniej części powiatu Rudy (Raciborskie) zaliczano do archipresbiteriatu gliwickiego, ale tamtejsza parafia należała do klasztoru cystersów i nie podlegała administracji diecezji wrocławskiej.
Rejestr świętopietrza z 1447 roku to pierwszy spis parafii archiprezbyteriatu raciborskiego i pozwalał on określić jego granice. Zachodnia granica archipresbiteriatu biegła wzdłuż rzeki Zinna (Cyna-Psina) i przed Bieńkowicami przechodziła na bieg potoku Pyszcz. Od źródła tego potoku biegła polami do okolic wsi Rudyszwałd. Odcinek ten pokrywał się z biegiem granicy polsko-czeskiej w tym miejscu. Dawniej była to granica między księstwem raciborskim i księstwem opawsko-karniowskim oraz pomiędzy diecezją wrocławską i diecezją ołomuniecką. Najbardziej na zachód położonymi parafiami archiprezbiteriatu były Krowiarki, Maków i Cyprzanów. Najbardziej na południe była parafia w Starym Boguminie. Na prawym brzegu Odry archipresbiteriat obejmował Rogów ze wsią Syrinka, Syrin w parafii Lubomia oraz Rzuchów w parafii Kornowac. Najbardziej na wschód wysunięta część archiprezbiteriatu sięgała aż pod Rybnik. Były to wsie Czernica i Rzuchów należące do parafii Pstrążyna. Jeszcze dalej na wschód leżały wsie parafii Lyski: Sumina, Górki Śląskie, Gaszowice, Szczerbice, Zwonowice. Na północy granica obejmowała późniejszą Kuźnię Raciborską (wtedy były tam tylko lasy). Obszar wokół Budziska były już w archprezbiteriacie kozielskim, a Janowice i Rudy (Raciborskie) w archiprezbyteriacie gliwickim. Na lewym brzegu Odry najbardziej na północ położona była parafia Łubowice i na styku z granicą z księstwem opawskim parafia Krowiarki oraz parafia Rudnik.
Zarząd archidiakonatu opolskiego był powiązany z kapitułami kanonicznymi czterech kolegiat w archidiakonacie. Kolegiaty były w: Opolu pw. Krzyża Św., Nysie pw. św. Jakuba, w Głogówku pw. św. Bartłomieja i w Raciborzu pw. WNMP. Kustosz kolegiaty w Opolu pełnił też funkcję archidiakona opolskiego. Informacje o raciborskich dziekanach (niem. Erzpriester, rzadziej Dechant) posiadamy dopiero z końca XVI wieku. Listę archidiakonów i dziekanów raciborskich oraz dzieje archidiakonatu opolskiego i archprezbiteriatu raciborskiego przedstawił ks. Augustin Weltzel w Geschichte des Ratiborer Archypresbiteriates, Breslau 1885 (2 wydanie, poprawione, w 1896). Publikacja zawiera jednak liczne błędne informacje i koncentruje się na przedstawieniu przepisów kościelnych oraz życiorysów. Przedstawienie poszczególnych parafii archiprezbiteriatu zawiera wiele cennych informacji.
Górny Śląsk w czasach rozwoju protestantyzmu i rekatolizacji diecezji wrocławskiej
XVI wiek to czasy, gdy doszło do rozłamu w Kościele katolickim i powstały kościoły protestanckie. Na Śląsku jednym z propagatorów protestantyzmu był biskup wrocławski Balthasar von Promnitz, który studiował w Wittenberdze i jego nauczycielami byli Martin Luther i Philipp Melanchton. Balthasar von Promnitz, biskup wrocławski w latach 1539–1562, w 1548 roku kupił pszczyńskie państwo stanowe i Promnitzowie rządzili tam do 1765 roku a po nich, spokrewnieni z nimi, von Anhalt-Köthen-Pleß i von Hochberg-Fürstenstein.
Po pokoju augsburskim z 1555 roku, który wprowadził zasadę cuius regio, eius religio (czyja władza, tego religia) cały Dolny Śląsk i znaczne części Górnego były protestanckie. Na przykład obszar na północ od Kłodnicy, od Opola do Bytomia, był protestancki. Jedynie część archidiakonatu opolskiego z archiprezbiteriatami raciborskim i żorskim pozostała katolicka, choć i tutaj były wsie należące do protestantów. Katolicka pozostała też Pszczyna, ale dekanat pszczyński należał do diecezji krakowskiej. Dopiero w 1821 roku dekanaty pszczyński i bytomski włączono oficjalnie do diecezji wrocławskiej; w diecezji krakowskiej używano nazwy dekanat.
Protestanckie było też księstwo cieszyńskie. Podobnie Herschafft Oderberg, który wcześniej należał do księstwa raciborskiego. W XVI wieku Oderberg należał do książąt z rodu von Hohenzollern, którzy zaprowadzili tam luteranizm. Rządzili oni także w księstwie karniowskim i bytomskim państwie stanowym.
O archiprezbyteriatach archidiakonatu opolskiego nie ma informacji z XVI wieku. Większość z nich funkcjonowała tylko teoretycznie, a kościoły znalazły się w rękach protestantów. Dopiero w czasie wojny 30-letniej (1618-1648) rozpoczęła się rekatolizacja diecezji wrocławskiej. Zasada cuius regio, eius religio została zniesiona a w 1629 roku cesarz wydał edykt o nakazie zwrotu okupowanych przez protestantów kościołów. Po pokoju westfalskim w 1648 roku protestanci na Śląsku mogli mieć tylko trzy kościoły – w Jaworze, Głogowie i Świdnicy. Tzw. kościoły pokoju nie mogły być zbudowane z cegły i kamienia. Zbudowano je z drewna i gliny.
Dla sprawniejszego zarządzania i odzyskiwania kościołów będących w rękach protestantów ustanowiono na synodzie diecezjalnym w 1653 roku komisarzy biskupich. Komisarzami księstw opolskiego, raciborskiego, cieszyńskiego i Herschafft Pless (Pszczyna) zostali: archidiakon opolski ks. Welczek, dziekan opolski ks. Iwanicki i dziekan raciborski ks. Andreas Scodonius. Odzyskiwanie kościołów napotykało opór protestanckich właścicieli wsi i tych którzy stali się żarliwymi wyznawcami protestantyzmu. Na przykład jeszcze w 1688 roku Maków był luterański, a w Krowiarkach dopiero w 1668 roku zdołano zainstalować katolickiego księdza. W 1704 roku cesarz musiał się zgodzić na swobodę wyznawania protestantyzmu w niektórych rejonach księstwa cieszyńskiego.
W połowie XVII wieku postanowiono uporządkować sprawy diecezji. Z dokumentu z 1644 roku wiadomo, że liczba archiprezbiteriatów się nie zmieniła – było ich 12 w archidiakonacie opolskim (J.E.Böhme – Diplomatische Beyträge zur Untersuchung der Schlesischen Rechte und Geschichte; 2 Theil, Berlin 1771). Podawana informacja, że w 1592 roku utworzono archprezbiteriat wodzisławski nie jest chyba prawdziwa, albo go później znowu zlikwidowano. Siedziby archiprezbiteriatów były takie same jak w 1447 roku. Tabela w dokumencie z 1644 roku wylicza, w archiprezbiteriacie raciborskim, 18 parafii i 4 kościoły filialne.
Parafie i wsie należące do diecezji ołomunieckiej (do połowy XVII wieku)
Południowo-zachodnia część powiatu raciborskiego do 1740 roku należała do księstwa opawsko-karniowskiego, a do końca XIII wieku do Margrabstwa Moraw. Granica na rzece Zinna i potoku Pyszcz była też granicą pomiędzy diecezją wrocławską arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i diecezją ołomuniecką arcybiskupstwa praskiego. Już w czasach biskupa Brunona von Schauenburg (bp. ołomuniecki od 1245 do 1281) diecezja ołomuniecka podzielona była na Archiprezbyteraty, które były odpowiednikiem archidiakonatów w diecezji wrocławskiej a Archiprezbyteraty były podzielone na dekanaty, a te na parafie. Dekanaty były odpowiednikami archiprezbiteriatów w diecezji wrocławskiej. Jednym z archiprezbiteriatów diecezji ołomunieckiej był wzmiankowany w 1255 roku archiprezbiteriat opawski, a jeszcze wcześniej, bo w roku 1244, wzmiankowany był dziekan opawski Jan z Nowej Cerekwi (Paweł Newerla -Pietrowice Wielkie – osiem wieków historii wsi i parafii, Pietrowice Wielkie 2017 i Gregor Wolný – Kirchliche Topographie von Mähren, Band V, I. Abtheilung: Olmützer Erzdiöcese, Brünn 1863). W 1588 roku siedzibę dekanatu opawskiego przeniesiono do Hulczyna, ale nosił on nadal nazwę dekanat opawski.
Do dekanatu opawskiego należała parafia w mieście Krzanowice a do niej wsie: Borucin z kościołem filialnym, Bolesław, Kuchelna (ob. Chuchelná), Strachowice (ob. Strahowice) i Rochów (ob. Rohow). Samborowice początkowo należały do komendy Zakonu Joannitów w Grobnikach (do poł. XIV wieku) i nie podlegały administracji biskupiej, a później zaliczono je do parafii Krzanowice. Parafia Krzanowice, w pasie nadgranicznym, sąsiadowała od pn.-zach. z parafią Sudice, do której należała wieś Pietraszyn, a od pd.-wsch sąsiadowała z parafią Pyszcz do której należała wieś Owsiszcze. Bardziej na północ od Krzanowic położone były Pietrowice Wielkie, w którym był kościół parafialny, a do parafii należał też folwark Pobiehow. Położone na pd.-zach. Od Pietrowic Wielkich, na południowym brzegu rzeki Troja, Gródczanki (wtedy Ratsch) do 1621 roku były w parafii Thröm (ob. Třebom) diecezji ołomunieckiej. W 1621 roku, po konfiskacie państwa stanowego Freudenthal (ob. Bruntal), którego własnością były Gródczanki, Herrschafft Freudenthal sprzedany został Zakonowi Krzyżackiemu. Herschafft Freudenthal z parafią Thröm został wyłączony ze struktur kościelnych diecezji ołomunieckiej i podlegał administracji Zakonu Krzyżackiego.
W tych stronach też rozwijał się protestantyzm. Do 1620 roku protestanckie były Gródczanki, a właściciele Pietrowic Wielkich Reiswitzowie von Kandrzin byli zaciekłymi protestantami do połowy XVII wieku. Szykanowali katolików i księży katolickich. Sprawę karną jednego z Reiswitzów przedstawiłem w artykule Rozboje, zdrady i czary. Raciborskie sprawy karne z lat 1582-1612. Reiswitzowie mieli dobra także w księstwie raciborskim, to rozrabiali po obydwu stronach granicy. W 1612 roku Jerzy Reiswitz zbudował w Pietrowicach zbór protestancki, który istniał jeszcze w końcu XVII wieku. Dalsze informacje o parafiach diecezji ołomunieckiej w 2 części artykułu.
