Regulacja górnej Odry w XVIII I XIX wieku

Regulacja górnej Odry w XVIII I XIX wieku

Przez stulecia korytem Odry zajmowano się niewiele i rzeka tylko w niewielkim stopniu służyła do transportu towarów. Głównie spławiano nią drewno, a utrzymanie odcinków należało do miast nad nią leżących i do właścicieli ziemskich. Z braku funduszy ograniczano się do usuwania szkód wyrządzonych przez powodzie.

Zmieniło się to dopiero po przejściu Śląska pod panowanie pruskie. Już w 1746 roku powołano we Wrocławiu inspektora budów wodnych i nadrzecznych wałów ochronnych, a we wrześniu 1763 roku wydano dekret w sprawie zasad ochrony brzegów rzek i mielizn obsadzonych wikliną w prowincji śląskiej. Do ponoszenia kosztów modernizacji zobowiązano właścicieli przyległych do rzeki terenów. Miasta i właściciele ziemscy mieli wykonywać naprawy i regulacje biegu według wskazówek inspektorów wodnych. Zapoczątkowało to masowe zabiegi mające na celu wyregulowanie biegu Odry i jej dopływów. Wykonywano przekopy, prostowano zakola, zapobiegano niszczeniu wałów przeciwpowodziowych za pomocą zawiklenia (wały rzeczne wykładano plecionkami z wikliny) oraz oczyszczano rzekę z pni drzewnych i przeszkód. Prace prowadzono wówczas na wielu odcinkach.

Inspektoraty wodne, oprócz nadzoru nad wałami rzecznymi, tamami i budowlami wodnymi, zajmowały się też kartografowaniem wszystkich rzeki i zrobieniem planów budowli wodnych. Już w połowie XVIII wieku zrobiono pierwsze mapy Odry w okolicach Raciborza. Następne powstały ok. 1800 roku, a od 1820 roku do 1845 roku zrobiono ich najwięcej. Co parę lat mapy były aktualizowane i nanoszono na nich zaplanowane przekopy zakoli Odry. Mapy były wykonywane w bardzo dużej skali 1:5000 i są bardzo dokładne (od 1 m do 3 m szerokości). Zachowane egzemplarze znajdują się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu i w Opolu.

Zarząd Regulacji Rzeki Odry/Wasserbauamt w Raciborzu

Postanowienia Kongresu Wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 r. w art. 108-117 wprowadzały zasadę wolnej żeglugi i modernizacji rzek przez państwa. Z inicjatywy pruskiego Ministerstwa Handlu, Przemysłu i Robót Publicznych, od lipca 1814 roku do stycznia 1819 roku przeprowadzono inspekcję stanu rzeki Odry. Stwierdzono, że fragmentaryczna realizacja przekopów przez właścicieli ziemskich spowodowała niewłaściwy stan rzeki. Problemem były częste, gwałtowne zmiany poziomu wody, występowanie powodzi i susz. Stwierdzono konieczność bardziej systematycznych, kompleksowych działań. Ich celem miało być nie tylko zapewnienie żeglowności rzeki, ale i ochrona przed powodzią.

7 lipca 1819 r. podpisano w Starym Boguminie „Protokół w sprawie przestrzegania zasad przy rozbudowie rzeki Odra” („Protokoll über die beim Ausbaue des Oderstroms zu befolgenden Grundsätze”). To tzw. „protokół bogumiński”. Uznano, że rzekę należy poddać regulacji na całej długości i założono, że odcinki między jej większymi dopływami powinny mieć stałą szerokość. Do połowy XIX wieku regulacją rzeki zajmowano się na szczeblu rejencji i ze względu na kosztowny charakter, prace postępowały wolno. Dopiero w II połowie XIX wieku tempo regulacji Odry wzrosło.

Po zjednoczeniu Niemiec (1871) powstały nadrzędne urzędy prowincjonalne zajmujące się regulacją rzek i budowlami wodnymi. W końcu 1873 roku utworzono we Wrocławiu Zarząd Regulacji Rzeki Odra (Oderstrombauverwaltung), podlegający Nadprezydentowi Prowincji Śląskiej. Rozpoczęto przygotowania do zakrojonej na szeroką skalę regulacji, powołano nowe organy administrujące rzeką, zmieniono zasady zarządzania rzekami i innymi akwenami. Pięć lat później rozszerzono zasięg działania administracji na jej górny bieg, aż do granicy prusko-austriackiej. Przed rokiem 1896 Zarząd Regulacji Rzeki Odry tworzyło osiem urzędów wodno-budowlanych. Na górnej Odrze do Wrocławia urzędy znajdowały się w Raciborzu, Opolu i Brzegu. W Raciborzu rezydował stały przedstawiciel Zarządu Regulacji Rzeki Odry w randze inspektora budowlanego i zarządzał on Urzędem Budownictwa Wodnego. Wasserbauamt miał siedzibę w budynku przy ul. Wojska Polskiego 2a. W gestii raciborskiego urzędu wodnego znajdował się odcinek Odry od ujścia rzeki Opawa koło Holaszowic w Kraiku Hulczyńskim do Koźla. Odcinek ten miał ok. 100 km.

Odległości biegu Odry w dokumentach i na mapach do 1919 roku podawane były od ujścia Opawy do Odry. Austriackiego odcinka Odry do tego nie wliczano. I tak np.: most kolejowy Chałupki-Bogumin był na 20 kilometrze, a most drogowy na 20,7 kilometrze. Dalej – ujście Olzy do Odry to był 27,7 km, most drogowy Olza-Zabełków 28,1 km, most kolejowy Olza-Zabełków 28,6 km, most Krzyżanowice-Buków 33,6 km, ujście Psiny (Zinna) do Odry 41,5 km. Prawie dokładnie na 50 km był most Bernerta, most kolejowy to 50,4 km, a most Zamkowy 50,9 km. W dół Odry na 62,3 km był most ciechowicki i na 66 km ujście rzeki Ruda do Odry. Od 1919 roku niemiecki odcinek Odry skrócił się o 20 km i od 1945 roku należy on do Polski. Odległości te, z publikacji z 1896 roku, podane są po uwzględnieniu większości przekopów skracających bieg Odry. Nie uwzględniono tam jednego przekopu pod Raciborzem, który wykonano ok. 1895 roku.

Skracanie biegu Odry w II połowie XVIII wieku

Od 1742 roku na terytorium państwa pruskiego znalazł się 798 kilometrowy odcinek Odry, z ponad 1020 kilometrów całkowitej jej długości. W wyniku prac regulacyjnych, od ok. 1770 do ok. 1905 roku, skrócono pruski odcinek Odry z 798 km do 644 km. Kiedyś Odra miała prawie tą samą długość co najdłuższa polska rzeka Wisła (1047 km), a w wyniku regulacji jej długość skróciła się o prawie 160 km, do 854 km. W 1740 roku, jeszcze w czasach habsburskich, wykonano pierwsze pomiary długości Odry. Zmierzono m.in. odcinki od Starego Bogumina (od mostu przez Odrę) do Raciborza (most Zamkowy) oraz od Raciborza do Koźla (most). Pierwszy odcinek mierzył 38,450 km, a drugi 56,550 km.

W II połowie XVIII wieku, szczególnie w ostatnich 25 latach wieku i pierwszych latach XIX wieku, na Odrze trwały intensywne prace przy regulacji rzeki. Zwłaszcza na odcinku od Raciborza do Koźla przekopywano wiele zakoli Odry i do ok. 1815 roku był to jeden z pierwszych „wyprostowanych” odcinków Odry i od Raciborza stała się ona żeglowna. W 1817 roku wykonano nowe pomiary długości Odry i okazało się, że 95 km odcinek od Starego Bogumina do Koźla skrócił się do 78 km czyli o 17 km. Z tego na górny odcinek ze Starego Bogumina do Raciborza przypadało tylko 2,260 km. Ten odcinek został skrócony do 36,190 km z 38,450 km. Odcinek z Raciborza do Koźla skrócił się aż o 14,700 km, czyli o 26% do 41,850 z 56,550 km przed „prostowaniem” Odry.

Regulacja koryta Odry na odcinku przez Racibórz

W powiecie raciborskim intensywne prace przy regulacji biegu Odry trwały od połowy XVIII wieku do początków XIX wieku. To wtedy rozpoczęto zasypywanie odnóg Odry na obszarze miasta i przy osadach podmiejskich. Rozpoczęła się likwidacja (ok. 1825 roku) Kanału Młyńskiego i wyspy ze składem solnym (obecna Odrostrada) oraz kanału opływającego zamek. Zasypano też odnogę Odry, która opływała Bosacz i łączyła się z Kanałem Zamkowym. Tam gdzie Odra pomiędzy Starą Wsią i Ostrogiem skręca na północ, po stronie Starej Wsi była największa raciborska wyspa. Odnoga Odry opływała ją aż pod Zajazd Biskupi i do ul. Śląskiej na Proszowcu. Zwężono jej koryto i przedłużono do niej kanał Psinka. Dotychczasowe ujście kanału Psinka zostało zasypane.

Psinka miała ujście do Odry w okolicach budynku „Sokoła” i dopiero po I wojnie światowej przekopano nowe ujście kanału obok cmentarza sowieckiego, a odcinek do „Sokoła” zasypano. W części tej byłej wyspy pod Starą Wsią i Proszowcem, utworzono w końcu XIX wieku Park Domsa, a dzisiaj jego część to cmentarz sowiecki. W I połowie XIX wieku na tej byłej wyspie był targ drzewny, a później targ przeniesiono na Holzplatz (ul. Drewniana) na byłej wyspie ze składem solnym. W drugiej połówce tej byłej wyspy po likwidacji składu solnego w połowie XIX wieku, ok 1880 roku zbudowano rzeźnię miejską i później straż pożarną.

Wyspa była także w narożniku obok mostu kolejowego, na terenach kolejowych, a Odra płynęła szerokim korytem tworząc zatokę sięgającą poniżej ul. Bosackiej, tam gdzie jest północna część zakładów chemicznych Tokai Cobex Polska i tam gdzie stoi Lidl przy ul. Bosackiej. Około 1790 roku zasypano część tego szerokiego koryta i zatokę po stronie Bosaczu. W ramach regulacji Odry zlikwidowano przeszkody uniemożliwiające żeglugę.

W Raciborzu, obok mostu Zamkowego, był stopień wodny (Wehr) podnoszący poziom wody i kierujący ją do Kanału Młyńskiego i Kanału Zamkowego. Nad tymi kanałami były młyny i Wieża Wodna (Wasserkunst), która zaopatrywała miasto w wodę. Po likwidacji kanałów stopień wodny był bezużyteczny, ale dopiero ok. 1835 roku został on rozebrany.

Największym przedsięwzięciem związanym z „prostowaniem” Odry na obszarze miasta była likwidacja zakola Odry sięgającego do okolic za mostem w ciągu ul. Piaskowej na Płoni. Odra wcześniej miała swoje koryto wzdłuż północnej części Wielkiej Płoni (ul. Sudecka) i w pobliżu skrzyżowania ulic: Sudecka, Szkolna i Piaskowa. Wieś Mała Płonia (zlikwidowana w 1916 roku, jej grunty włączono do zakładów chemicznych-dzisiaj Tokai Cobex Polska) położona była na północnym ramieniu tego zakola, nad Odrą. W latach 1751-1752 przez to zakole zrobiono przekop długości 418 metrów i 60 metrów szerokości. Do dziś tym sztucznym korytem płynie przez miasto wschodnie ramię Odry. Pola, które kiedyś były po raciborskiej stronie rzeki, były teraz na Płoni. Ze starego koryta Odry wokół zakola pozostawiono północne ramię pod Małą Płonią a od strony Wielkiej Płoni koryto zasypano.

Wzdłuż Małej Płoni przedłużono potok Plinc, który wcześniej uchodził do Odry przy późniejszej restauracja Villa Nova (przy skrzyżowaniu ul. Sudeckiej i ul. Kanałowej). Tą nową część potoku Plinc zasypano przy powiększaniu zakładów elektrod węglowych, dziś Tokai Cobex Polska, wcześniej Siemens-Plania Werke.

Na lewym brzegu Odry, od mostu Zamkowego i wzdłuż wschodniego ramienia Odry, od średniowiecza były wały przeciwpowodziowe mające chronić Nowe Miasto i stawy przed zalewaniem. Po wyprostowaniu wschodniego ramienia rzeki wały naprawiono, wzmocniono plecionkami wiklinowymi i poszerzono. Na szczycie tych wałów poprowadzono drogę Doktor-Damm. W miejscu zlikwidowanej cukrowni też płynęła kiedyś Odra. Była tam mała wyspa. Opływające je odnoga Odry została zasypana po 1790 roku. Było tam też zakole w stronę Płoni. Przekop przez nie zrobiono po 1770 roku, ok. 1785 roku.

Utrzymaniem Odry na odcinku raciborskim zajmowała się Strommeisterei (zarząd rzeki), która była na tej byłej wyspie przy Starej wsi. Budynek istnieje do dziś na placu przy ul. TG „Sokół”. Przy Strommeisterei w II połowie XIX wieku wykopano mały basen portowy, gdzie cumowały statki straży rzecznej. Basen portowy zasypano w czasach PRL i dziś w jego miejscu stoi budynek Zarządu Zlewni Górnej Odry.

Dawny bieg Odry i odnóg przez Racibórz naniesiony na współczesne zdjęcie lotnicze
Fragment planu miasta Gehlicha z 1864 roku z byłą wyspą na której był skład solny (nr 137). Nad Odrą zaznaczono ostrogi brzegowe. Na skraju tego białego obszaru, w prawej części, biały budynek z nr 128 to dawny młyn miejski. Obok budynku nr 129, budynek bez numeru, to dawna Wieża Wodna. Bollwerk to był rząd pali drewnianych wzdłuż brzegu mający chronić wyspę przed podmywaniem
Fragment mapy z 1891 roku z przewodnika Leo Woerla. Dawna wyspa z nową zabudową. W lewej części to targ drzewny a w prawej rzeźnia miejska. Zaznaczono ostrogi brzegowe
Fragment mapy Odry z 1844 roku, według stanu z 1820 roku z poprawkami z 1844 roku, z biegiem rzeki przez Racibórz od mostu Zamkowego. Wyspa ze składem solnym jeszcze jest. Kanał Młyński zasypywano od ok. 1825. Nie ma już stopnia wodnego przed mostem (rozebrany ok. 1835). U góry jest nowe ujście kanału Psinka poprowadzone dawną odnogą wokół wyspy. Na tej byłej wyspie był targ drzewny. To zielone w biegu rzeki to ostrogi brzegowe

Regulacja Odry od Raciborza do Turza – II połowa XVIII wieku do 1815 roku

Od połowy XVIII do początków XIX wieku regulowano też odcinki Odry poza miastem. Można to ustalić na podstawie starych map. Od ok. 1770 do ok. 1815 roku na Odrze w dół jej biegu przekopano zakola na prawie 5 kilometrowym odcinku od Proszowca do Zawady Książęcej oraz odcinek od Ciechowic do Turza.

Przekopano małe zakole koło Proszowca. Starorzecze pozostało na prawym brzegu naprzeciwko tej osady. Na północ od niej było większe przekopane zakole. Następne dwa zakola były na północ od Miedoni. Jednym przekopem zlikwidowano obydwa. Zakola koło Proszowca i Miedoni przekopano już przed 1770 rokiem.

Kolejne mniejsze zakole było po stronie Brzeźnicy i drugie, większe, pod Łęgiem. Też wystarczył jeden przekop. Małe zakole było na zachód od Łubowic, a na prawym brzegu, trochę większe, na zachód od Ciechowic. Te zakola przekopano wspólnie. Na północ od Ciechowic było zakole, które też przekopano. W stronę Grzegorzowic było większe zakole, na północ od promu i późniejszego mostu. Zostało też przekopane. Na południe od Turza, na prawym brzegu i pod Lasakami, na lewym brzegu, były dwa zakola, które tworzyły pętlę w kształcie ∞. Zrobiono 300 m przekop, który skrócił bieg Odry o ok 3 km. Starorzecze tego zakola jest dziś 800 metrów od Odry, pod Turzem.

Na lewobrzeżnym odcinku od Lasaków do Przewozu (to już w powiecie Kędzierzyn-Koźle), zlikwidowano tylko dwa zakola, pod Lasakami i pod Miejscem Odrzańskim (prawy brzeg na tym odcinku należy do powiatu raciborskiego). Prawie do końca XIX wieku na odcinku od Raciborza do Koźla nie prowadzono już skracania koryta Odry. Dopiero w latach 1895-1896 przekopano tzw. worek dziergowicki. Skrócono w ten sposób ten odcinek o 2,4 km do niecałych 40 km.

Mapa odcinka Odry od Raciborza do Ciechowic z 1844 roku w całości. Mapa ma prawie 183 cm szerokości. Ten odcinek regulowano w II poł. XVIII wieku. Widać dawne zakola Odry, które wtedy przekopano
Fragment tej mapy z 1844 roku (stan z 1820) z powiększeniem odcinka od Miedoni do Łęgu. Niebieską linią zaznaczyłem dawny bieg Odry przed regulacją
Fragment mapy z „Atlasu Odry” z 1896 roku. Odcinek od Raciborza do Grzegorzowic. W dużym powiększeniu widać zaznaczone wszystkie ostrogi brzegowe
Fragment mapy z 1825 (Urmesstischblatt Nensa/Nędza) z biegiem Odry przez powiat raciborski. Odcinek od Proszowca do Turza
Fragment mapy z „Atlasu Odry” z 1896 roku. Odcinek od Grzegorzowic do Rudy
Dolny bieg Odry przez powiat raciborski na mapie z 1912 roku

Regulacja Odry w górę jej biegu od Raciborza

W górę Odry w 1742 roku rozpoczęto przekopywanie zakola pomiędzy Zabełkowem i wsią Olza, która wtedy była na brzegu rzeki. Ok. 100-metrowy przekop był pierwszą znaną próbą skrócenia biegu Odry w powiecie raciborskim. O tym przekopie zdecydowano chyba jeszcze w czasach habsburskich, ale zrealizowano go dopiero po zakończeniu I wojny śląskiej. W tym miejscu zbudowano w latach 1878-1879 most drogowy Olza-Zabełków. Wcześniej na trakcie przez Odrę koło Zabełkowa działała przeprawa promowa.

W tym samym czasie zrobiono też przekop koło wsi Kopytov, która jest pomiędzy rzeką Olzą i tzw. „meandrami Odry” po czeskiej stronie. Coś tam poszło nie tak i Odra przebiła tutaj nowe koryto z zakolami tworząc „meandry Odry”. Dawne koryto Odry jest dziś w całości po polskiej stronie i ten odcinek był krótszy niż przez „meandry Odry”. Dawny bieg tworzyły dwa duże zakola, po których od 1742 roku przebiegała granica prusko-austriacka. Po powstaniu „meandrów” granicy nie zmieniono i miała ona tam „dziwny” przebieg. Dopiero w okresie po II wojnie światowej dostosowano przebieg granicy do biegu Odry. Te „meandry Odry” mają dopiero ok. 220-240 lat.

W 1769 roku zrobiono plany przekopania dwóch zakoli na zachód od Nieboczów i jednego koło Ligoty Tworkowskiej (obydwie wsie wysiedlono, znajdują się obecnie w czaszy zbiornika Racibórz). Kiedy zrobiono te przekopy, tego dokładnie nie wiadomo, ale możliwe że już w latach 70. XVIII wieku. Nieboczowy położone był wtedy na brzegu Odry, nad innym zakolem. Te najbliższe wsi zakole zlikwidowano dopiero 100 lat później, w latach 1869 i 1870. Przekopanie skróciło bieg Odry o 1,7 km.

W tym pierwszym okresie regulacji Odry, od ok. 1790 do 1820 roku, wyprostowano też odcinek od Antoszowic w Kraiku Hulczyńskim (teraz po czeskiej stronie granicy) do początku „meandrów Odry”, pomiędzy Chałupkami i Starym Boguminem. Odcinek od Antoszowic do ujścia rzeki Opawa regulowano dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Wtedy był to odcinek graniczny Odry (do 1919 roku) i należał do powiatu raciborskiego.

W połowie XIX wieku rozpoczęto regulację odcinka od ujścia Olzy do Raciborza. Od 1855 roku prostowano odcinek rzeki Olza od wysokości wsi Kopytov na czeskiej stronie rzeki do jej ujścia do Odry i ok. 200 metrowy odcinek od ujścia Olzy w stronę „meandrów Odry” oraz do przeprawy promowej koło Zabełkowa. Regulację 5,5 kilometrowego odcinka Odry od Roszkowa (od zakola koło wsi Odra, która do tego czasu była też na brzegu rzeki Odra), do Kolonii Łapacz koło Krzyżanowic i Bukowa rozpoczęto w 1858 roku i ukończono w 1874 roku. Przekopano wtedy kilka zakoli rzeki, co skróciło bieg Odry na tym odcinku prawie o połowę. Pierwsze zakole było na północ od Roszkowa. Następne na zachód od Kamienia nad Odrą. Na wschód od Kolonii Łapacz i pod Bukowem było największe zakole na tym odcinku. Po przekopaniu powstał jeden z najprostszych odcinków Odry w jej całym biegu.

W latach 1891-1892, na końcu tego prostego odcinka, na północ od Bukowa zrobiono 700-metrowy przekop przez jedno duże zakole i jedno mniejsze. Odcinek Odry powyżej Tworkowa do Raciborza uregulowano od ok. 1890 do ok. 1895 roku. Przekopano wtedy duże zakole koło Trawnika.

Trochę mniejsze zakole było jeszcze koło Sudoła. Pierwotnie nie zamierzano go przekopywać, ale było ono 150 m od linii kolejowej i w czasie powodzi dochodziło do podmycia nasypu z torami. Przekopano je dopiero przed I wojną światową, ok. 1913-1914.

To były ostatnie przekopy skracające bieg Odry płynącej przez powiat raciborski. Planowano też przekop po zachodniej stronie meandrów Odry, ale chyba nie udało się dojść do porozumienia ze stroną austriacką w tej sprawie. Gdyby zrobiono ten przekop to zniknęłyby meandry Odry i Odra byłaby żeglowna dla barek aż do Morawskiej Ostrawy.

Był też plany przekopania ostatniego zakola w samym Raciborzu, tego gdzie jest fabryka Rafako, hala sportowa, Dom Bractwa Strzeleckiego i inne fabryki. W końcu XIX wieku stwierdzono jednak, że regulacja rzek wpływa niekorzystnie na przepływ wody, która na wyprostowanych odcinkach płynęła szybciej. Miało to znaczenie zwłaszcza w czasie powodzi. Fala powodziowa przemieszczała się szybciej i nie napotykała na naturalne przeszkody, które by ją spowolniły i rozlewały na obszary zalewowe. Zrezygnowano więc z przekopania tego ostatniego zakola. Była to ostatnia przeszkoda dla fali powodziowej przed dotarciem do centrum miasta, bez niej powódź zalałaby jeszcze większe obszary miasta.

Fragment mapy z ok. 1790 roku. Odcinek Odry od Bogumina do Ligoty Tworkowskiej. Wtedy wyregulowany był tylko odcinek koło Bogumina i powyżej wsi Olza. Tam gdzie ta wyspa z Höfel, powyżej Oderberg, jest ten przekop, który przyczynił się do powstania „meandrów Odry”.
Fragment mapy z 1825 (Urmesstischblatt Ratibor) z górnym biegiem Odry przez powiat raciborski. Odcinek od Bukowa do Raciborza. Na tym odcinku w II poł XVIII wieku przekopano ok. 1770 roku tylko dwa zakola koło Nieboczowa i jedno koło Ligoty Tworkowskiej
Całość górnegu biegu Odry w powiecie Raciborskim na mapie z „Atlasu Odry” z 1896 roku. Większość tego odcinka wyregulowano w II połowie XIX wieku
Powiększenie fragmentu mapy z 1896 roku z odcinkiem od ujścia Olzy do Ligoty Tworkowskiej. Odcinek ten regulowano od 1855 roku do 1892 roku. Ten prosty odcinek powstał w latach 1858-1874. Czarne linie wzdłuż brzegów Odry i w innych miejscach to usypane wtedy wały przeciwpowodziowe
Górny odcinek Odry na mapie z 1912. Mapa powstała przed przekopaniem Kanału Ulga, na północ od Nieboczowa. Wtedy na Odrze była granica polsko- niemiecka. Prawy brzeg od Olzy do Nieboczów był w Polsce

Ostrogi brzegowe

Prace przy regulacji Odry obejmowały nie tylko przekopy przez zakola, ale i pogłębienie dna rzeki oraz przebić na obszary zalewowe i usypanie na tym odcinku kilku wałów przeciwpowodziowych. Połowa tego odcinka była jednak bez wałów. W przypadku powodzi Odra miała się tutaj rozlewać.

Już wcześniej na tym odcinku Odry umacniano brzegi przy pomocy ostróg brzegowych, które miały zapobiec podmywaniu brzegów i zamulaniu koryta. Rozmieszczono je na zagrożonych odcinkach w odstępach co 10-15 metrów, ustawione ukośnie pod prąd rzeki. Na planach Raciborza z połowy XIX wieku zaznaczono ostrogi brzegowe, które były przed byłą wyspą ze składem solnym i na wielkim skręcie Odry na północ po stronie Starej Wsi.

Przed 1874 rokiem, na odcinku od ujścia Olzy do Raciborza, było 219 kamiennych ostróg brzegowych. Od 1874 roku do 1894 roku tylko na tym odcinku zbudowano 290 nowych i przedłużono te starsze. Takie ostrogi zbudowano w tym czasie w Raciborzu na zakolu przy Proszowcu i na Ostrogu, pomiędzy mostem Bernerta (wtedy go jeszcze nie było, zbudowano go w 1904 roku) i mostem kolejowym na lewym brzegu, a także na zakolach przy byłej cukrowni i zakolu poniżej Rafako. Na prawym brzegu ostrogi były przed mostem Bernerta. Obecnie na Odrze miejskiej już ich nie widać, zostały całkowicie zamulone. Na odcinkach podraciborskich było ich bardzo wiele. W sumie na Odrze w powiecie raciborskim było ok. 1000 ostróg brzegowych.

W początkach XX wieku zaprzestano regulacji Odry i ograniczono się do przeciwdziałaniu zamuleniu rzeki oraz podmywaniu brzegów. Na zakolach i tam gdzie woda przepływała za szybko budowano kolejne kamienne ostrogi brzegowe. W wyniku regulacji i pogłębiania Odry w końcu XIX wieku rzeka stała się żeglowna od Koźla do ujścia Olzy i mogły nią przepływać barki o większym tonażu.

Odrę pogłębiano i do tego służyła pogłębiarka rzeczna „Ratibor”. W Berlinie zdecydowano nawet o budowie portu przeładunkowego w Raciborzu. W 1893 roku opracowano plany portu. Miał on być u północnej nasady tego zakola gdzie jest Rafako. Początkowo port miał mieć jeden basen i dwa nabrzeża. Projektu jednak nigdy nie zrealizowano. W ramach przygotowań do tej inwestycji poszerzono jedynie prześwit pod mostem kolejowym, tak żeby mogły pod nim przepływać barki.

Ostatnim aktem działalności Zarządu Regulacji Rzeki Odra i Wasserbauamtu do 1945 roku w powiecie raciborskim było przekopanie w latach 1934-1942 kanału Ulga o 7,3 kilometra długości i ok. 100 metrów szerokości. Miał on odsunąć fale powodziowe od centrum miasta i stanowić część tzw. kanału Odra-Dunaj. Jak wiadomo ani ten kanał do Dunaju nie powstał, ani też kanał Ulga nie zapobiegł zalaniu połowy miasta przez powódź w lipcu 1997 roku.

Odbudowane w 2016 roku ostrogi brzegowe na Odrze koło Turza
Fragment planu Raciborza z 1909 roku. U góry, na skręcie między Ostrogiem a Proszowcem widoczne ostrogi brzegowe. Po lewej, przy Starej Wsi była wyspa. Rozciągała się od Odrostrady do ul. Śląskiej. Tam było ujście kanału Psinka do Odry. W dolnej części jest dzisiaj cmentarz sowiecki a wcześniej był Park Domsa. Tam gdzie jest budynek Zarządu Zlewni Górnej Odry i plac przed nim, w 1909 był mały basen portowy i budynek Strommeisterei- zarządu rzeki

Oprac. Christoph Sottor

Opublikowane przez
WAW
Dołącz do dyskusji

WAW

Wydawca, redaktor naczelny - zapraszam do kontaktu autorów oraz czytelników pod adresem mailowym ziemia.raciborska@gmail.com