Raciborzanie na średniowiecznych uniwersytetach

Wiedza, jako intelektualne bogactwo, stanowiła w średniowieczu towar deficytowy, dostępny dla wąskiej tylko grupy ludzi – duchowieństwa, ewentualnie osób ściśle związanych z Kościołem. Nabywano ją na różnym poziomie: elementarnym – w szkołach parafialnych, średnim – w szkołach kolegiackich i klasztornych, wyższym – na uniwersytetach (studia generale). Te ostatnie, autonomiczne uczelnie, dzięki przywilejom papieskim, cesarskim lub królewskim nie podlegały jurysdykcji lokalnych władz.

Dwa najstarsze i najsławniejsze uniwersytety w Paryżu (Francja) i Bolonii (Włochy) powstały XI – XII wieku, by w XIII wieku, dzięki uzyskanym przywilejom, zyskać status przodujących w Europie uczelni i stanowić wzór dla innych szkół wyższych. Uniwersytet paryski, zwany też Sorboną (od Roberta Sorbona, spowiednika króla Ludwika IX i fundatora jednego z kolegów uniwersyteckich), kształcił przede wszystkim teologów i filozofów, skupiając kadrę naukową, składającą się z najwybitniejszych średniowiecznych znawców tych nauk. Uczelnia w Bolonii zasłynęła z kolei jako ośrodek naukowy o charakterze bardziej świeckim, edukującym głównie jurystów, znawców prawa rzymskiego i kanonicznego. Podobny kierunek kształcenia obrał inny włoski uniwersytet – w Padwie. Spośród  pozostałych szkół wyższych, powstałych w XIII wieku, wymienić należy: angielskie uczelnie w Oxford i Cambridge, hiszpańskie – w Salamance, Leridzie i Sewili, portugalskie – w Coimbra, a także uniwersytet w Neapolu, kształcący cenionych w Europie mistrzów medycyny.

Paryska Sorbona stanowiła wzorzec dla pierwszego, założonego w Europie Środkowej przez Karola IV Luksemburczyka w 1348 r., uniwersytetu w Pradze. Dla odmiany, powstałe w 1364 r. w Krakowie studium generale czerpało ze wzorców płynących z włoskiej Bolonii. Uczelnia krakowska, choć podupadła po śmierci jej fundatora króla Kazimierza Wielkiego, to jednak po reaktywowaniu jej działalności w 1400 r., za sprawą Władysława Jagiełły i jego żony Jadwigi, przeżywać zaczęła okres świetności, przechodząc do historii pod nazwą Akademii Krakowskiej, a później Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dynamiczny rozwój uniwersytetów w 2 połowie XIV wieku zaowocował powstaniem kolejnych uczelni m.in. w Wiedniu – 1365 r., Pięciokościołach (Pécs) – 1367 r., Heidelbergu – 1385 r., Kolonii – 1388 r. i    Erfurcie – 1392 r.

Wspomniane tutaj wyższe szkoły kształciły studentów z różnych miast europejskich, również z Raciborza. Pierwszym znanym raciborskim żakiem był kleryk o imieniu Radwan (Radwanus clericus de Rathibor), którego spotykamy w 1302 r. w wykazie osób pobierających naukę na uniwersytecie w Bolonii. Po otwarciu uczelni w Czechach, raciborzanie, poza jednym wyjątkiem, nie podejmowali już kosztownych podróży do południowej i zachodniej Europy, wybierając jako miejsce kształcenia, położoną stosunkowo niedaleko Pragę. Znamy imiona raciborskich studentów z praskiego uniwersytetu: Mikołaj – altarysta (1380 r.), Mikołaj (1402 r.), Serwacy – altarysta (1406 r.) i Michał (1414 r.).

Największym jednak wzięciem wśród uczelni cieszyła się, położona zaledwie 160 kilometrów od Raciborza, Akademia Krakowska, która przeżywając w XV wieku swój okres wielkiej świetności, kształciła (do 1500 r.) w swoich murach aż 53 raciborzan, co daje blisko 87% ogółu wszystkich studentów z tego miasta pobierających naukę na europejskich uniwersytetach. Oto niektóre ich imiona: Piotr syn Floriana (Petrus Floriani de Rathibor) i Mikołaj syn Bartłomieja (Michael Bartholomei de Rathibor) – odnotowani w krakowskim wykazie studentów pod rokiem 1400, a także Wawrzyniec syn Mikołaja (Laurencius Nicolai de Racziborcz). Ten ostatni, po uzyskaniu tytułu bakałarza, a następnie magistra, sięgnął w 1428 r. po godność rektora krakowskiej uczelni. Wybrany też został w 1431 r. członkiem polskiej delegacji na sobór w Bazylei, by jako autor traktatu „Determinatio” bronić demokratycznej zasady wyższości soboru nad papieżem. Zasłynął ponadto przez fakt, iż obliczył zaćmienie słońca w 1433 r. Wymieniając raciborzan na Akademii Krakowskiej nie sposób pominąć tutaj Jana syna Pawła (Johannes Pauli de Ratibor) ze znanej rodziny Taczelów, który podjąwszy studia w 1461 r., trzy lata później uzyskał tytuł bakałarza, zaś w 1468 r. – magistra, by następnie, już jako doktor obojga praw (doctor utriusque iuris), zostać wykładowcą na tejże uczelni. Jego dziełem jest zachowany po dziś dzień niezwykle oryginalny komentarz z 1477 r. do „Sentencji” Piotra Lombarda, stawiający Jana Taczela w gronie najwybitniejszych polskich filozofów doby średniowiecza.

Spośród raciborzan – studentów innych europejskich uczelni warto jeszcze wspomnieć niejakiego Augustyna syna Wilszka (Augustinus Vilsconis de Ratibor), absolwenta uniwersytetu w Wiedniu, który  odnotowany został w tamtejszym wykazie studentów pod rokiem 1414. Pewną  ciekawostką może być tutaj fakt, iż wśród kształcących się w latach 1392 – 1466 w niemieckim Erfurcie Ślązaków, na ogólną ich liczbę 137, nie spotykamy ani jednego mieszkańca Raciborza, za to aż 4 obywateli Opola i 1 – Żor. Nie jest to jedyny tego typu przypadek. Brak raciborskich studentów widoczny jest również na innych niemieckich uczelniach np. w Heidelbergu, Kolonii czy Lipsku, nie mówiąc już o odległych ośrodkach naukowych w Anglii, Francji, Hiszpanii i Portugalii.

W tym miejscu warto zadać sobie pytanie: czy raciborzanie chętnie podejmowali studia uniwersyteckie? Odpowiedzią  mogą tutaj być konkretne dane statystyczne.

Do 1500 r. na europejskich uczelniach spotykamy aż 61 mieszkańców Raciborza. Dla porównania, spośród obywateli innych miast tego zakątka Śląska więcej kształciło się tylko opolan – 88. W przypadku studentów z innych miejscowości, liczba ich była następująca: Gliwice – 48, Głubczyce – 21, Koźle 19, Rudy – 5, Rybnik – 4, Wodzisław – 3, Maków koło Raciborza – 2 , Żory – 1. Wracając jeszcze na chwilę do kwestii wielkiej liczby studiujących opolan. Naszym zdaniem, osoby określane w wykazach uniwersyteckich mianem „de Opol” lub „de Oppul”, niekoniecznie musiały pochodzić z samego miasta Opola ale np. z terenu archidiakonatu  opolskiego, którego granice obejmowały cały ówczesny Górny Śląsk. Nie należy zapominać także o innych miejscowościach noszących nazwę Opole, np. na ziemi lubelskiej, skąd mogli rekrutować się „opolscy” studenci. Tak więc proporcje, gdy chodzi o liczbę studiujących górnoślązaków: opolan i raciborzan, mogą w tym przypadku być nieco inne, na korzyść tych ostatnich.

Wykaz studentów z Raciborza, Rud i Makowa (terenu dzisiejszego powiatu raciborskiego), pobierających naukę na średniowiecznych uniwersytetach.

Dr Norbert Mika

Źródła:

P. Pfotenhauer, Schlesier auf der Universität Bologna,  „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens” (dalej: ZVGS) t. 28, Breslau 1894, s. 433-46; ZVGS, 29 (1895), s.268-78.

P. Pfotenhauer, Schlesier auf der Universitat Erfurt im Mittelalter, ZVGS, 30 (1896), s. 307-317.

J. Gottschalk, Oberschlesier auf den Universitäten des Mittelalters, „Beiträge zur Heimatkkunde Oberschlesiens”, t. 2, Leobschütz 1934, s.29-78.

Monumenta Historica Universitatis Carolo – Ferdinandeae Pragensis, t.1, cz.1, Prag 1830: Liber decanorum facultatis philosophicae und Registrum ordinis graduatorum in artibus (für die Jahre 1367-1419).

Album studiosorum universitatis Cracoviensis, t.1 (1400 -1489), wyd. Z. Pauli, Kraków 1887.

Statuta nec non Liber Promotionum philosophorum ordinis in universitate studiorum Jagellonica 1402-1849, wyd. J. Muczkowski, Kraków 1849.

G. Bauch, Schlesien und die Universität Krakau im 15. und 16. Jahrhundert, ZVGS, 41 (1907), s. 99-180.

Die Matrikel der Wiener Universität, t. 1: Von der ältesten Zeit bis 1420, wyd. W. Hartl. K. Schrauf , Wien 1892.

fot. Laurentius de Voltolina : Liber ethicorum des Henricus de Alemannia