Część 1- Okres piastowski (1172 – 1336)
W napisanej w czasach księcia Bolesława III Krzywoustego „Kronice polskiej” tzw. Galla Anonima, pod rokiem 1108 jest wzmianka o zajęciu grodu Ratibor, po bitwie stoczonej z Morawianami. Jest to pierwsza wzmianka o grodzie na Ostrogu. Wydarzenia z czasów Bolesława Krzywoustego oznaczały trwałe przyłączenie Górnego Śląska do Polski, rządzonej przez dynastię Piastów.
W 1172 roku wnuk Bolesława Krzywoustego, książę Mieszko I Plątonogi, po wojnie i ugodzie z bratem księciem Śląska Bolesławem I Wysokim (byli synami księcia Władysława Wygnańca), otrzymał we władanie trzy kasztelanie: cieszyńską, kozielską i raciborską, a drugi buntownik, syn Bolesława Wysokiego -książę Jarosław opolski, późniejszy biskup wrocławski, otrzymał obszar od Opola do Lublińca z kasztelaniami opolską i toszecką.
Mieszko I osiadł w grodzie Ratibor na Ostrogu i od tej pory tytułował się dux Ratiborensis (księciem raciborskim; nie ma dokumentów wystawionych przez niego; w kronikach pisano o nim Mesco dux Ratiborie lub Mesco Loripes dux Raceburgensis). Nowo powstałe księstwo było nieduże i zajmowało ok. 1/5 powierzchni Śląska. Największą część stanowiła na południu kasztelania cieszyńska, wciśnięta pomiędzy Morawy i małopolskie Beskidy. Na południu granica biegła na rzece Czacza, a za nią była już Słowacja, która wtedy należała do Węgier.
Kasztelanie kozielska i raciborska były o wiele mniejsze. Na północy granica księstwa sięgała za rzekę Kłodnicę, aż pod Masyw Chełmski i na południe od Toszka. W tą północną granicę wciśnięta była enklawa z posiadłością biskupa wrocławskiego w Ujeździe (znana z bulli papieskiej z 1155 roku). W pn. – wsch. narożniku obszar księstwa obejmował Gliwice i stamtąd granica biegła na południe, na wschód od Żor, do rzeki Wisła. Na wschód od tej linii była już Małopolska.
Już w 1179 roku księstwo raciborskie się powiększyło o kasztelanie: bytomską i oświęcimską z grodami: Bytom, Oświęcim, Mikołów, Siewierz i Pszczyna. W porównaniu z późniejszym obszarem, księstwo raciborskie miało wtedy największą powierzchnię. Przyłączenie ziemi bytomskiej i pszczyńskiej to jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach Górnego Śląska! Gdyby nigdy nie przyłączono ich do księstwa raciborskiego, to późniejszy okręg przemysłowy powstałby w Małopolsce.
Jak doszło do przyłączenia tych ziem. – W 1177 roku Mieszko I Plątonogi poparł Mieszka III Starego w walce o tron krakowski przeciwko Kazimierzowi II Sprawiedliwemu, popieranemu przez Bolesława Wysokiego. Mieszko I Plątonogi wraz z bratankiem Jarosławem opolskim przepędzili Bolesława Wysokiego ze Śląska, ale Kazimierz II Sprawiedliwy pokonał Mieszka III Starego i ten schronił się w Raciborzu. W 1179 roku Kazimierzowi II udało się przekupić Mieszka I Plątonogiego nadaniem kasztelanii bytomskiej i oświęcimskiej. Mieszko III Stary musiał uciekać do Czech. Kasztelania bytomska z Bytomiem, Mikołowem i Pszczyną zostały na trwałe przyłączone do Śląska. Oświęcim i Siewierz powróciły później do Małopolski (w XV wieku).
Po śmierci, najpierw biskupa i księcia opolskiego Jarosława i parę miesięcy później księcia Śląska Bolesława Wysokiego, w 1201roku, Mieszko Plątonogi, korzystając z problemów księcia Henryka I Brodatego z przejęciem władzy we Wrocławiu, po krótkiej wojnie, w 1202 roku przyłączył byłą dzielnicę Jarosława opolskiego do swojego księstwa. Po śmierci Mieszka I Plątonogiego w 1211 roku władzę w księstwie opolsko – raciborskim przejął jego syn książę Kazimierz opolski (dux Oppolensis, dominus Ratiborie) i rządził w nim do śmierci w 1230 roku. Stolicę księstwa przeniósł do Opola.
Do 1239 roku, wobec małoletności dzieci księcia Kazimierza, władzę nad księstwem sprawował książę wrocławski Henryk Brodaty (do 1238), a po nim jego syn Henryk II Pobożny. W 1239 roku władzę nad księstwem opolsko – raciborskim przejął najstarszy syn Kazimierza opolskiego, Mieszko II Otyły. Po jego bezpotomnej śmierci w 1246 roku, księstwo przejął jego młodszy brat książę Władysław opolski. Był on ostatnim władcą księstwa obejmującego prawie cały Górny Śląsk. Zmarł w 1282 roku, a jego czterej synowie podzielili księstwo w 1282 roku.
Najstarszy Mieszko otrzymał dzielnicę raciborską, cieszyńską i oświęcimską oraz opiekę nad najmłodszym bratem Przemysławem, któremu miał wydzielić dzielnicę po osiągnięciu pełnoletności albo mieli rządzić wspólnie. Od dawnego księstwa raciborskiego, tego z czasów Mieszka I Plątonogiego, odpadła wtedy kasztelania kozielska i obszary nad Kłodnicą oraz Gliwice.
Drugi syn Władysława opolskiego Kazimierz i trzeci syn Bolko otrzymali dzielnicę opolską, bytomską i siewierską ze stolicą księstwa Opolem. Początkowo rządzili wspólnie jako tzw. bracia niedzielni, ale już w 1284 roku podzielili księstwo opolskie. Bolko otrzymał dzielnicę opolską a Kazimierz przejął kasztelanię kozielską, toszecką, bytomską, Gliwice i ziemię siewierską, czyli tereny wzdłuż północnej granicy księstwa raciborskiego. Stolicą tego księstwa został Bytom.
W księstwie raciborskim doszło do podobnego podziału. W 1290 roku Mieszko III i Przemysław podzielili księstwo. Starszy Mieszko III otrzymał większą dzielnicę cieszyńską z kasztelaniami oświęcimską, chrzanowską i zatorską, a Przemysław dzielnicę raciborską i ziemię pszczyńską z Pszczyną, Mikołowem, Mysłowicami i Starym Bieruniem.
W XIV wiek dawne księstwo opolsko – raciborskie weszło podzielone na cztery mniejsze. Na północy było księstwo opolskie Bolka I opolskiego, środkową część tworzyły księstwa bytomskie, w którym panował Kazimierz bytomski i raciborskie, gdzie księciem był Przemysław raciborski, a na południu było księstwo cieszyńskie Mieszka III cieszyńskiego.
Nowa granica pn. – zach. i północna księstwa raciborskiego od 1282 roku do 1743 roku pozostawała niezmieniona. Na lewym brzegu Odry zaczynała się na północ od Krowiarek, na południe od wsi Szczyty (powiat Kędzierzyn – Koźle). Granica dalej była pomiędzy Gamowem i Modzurowem, który był już w kasztelanii kozielskiej. Omijała od wschodu Modzurów i Dolędzin. Tam skręcała na wschód i biegła na północ od Ponięcic, Sławikowa i Lasaków, gdzie docierała do Odry. Na krótkim odcinku biegła po Odrze do wsi Księża Łąka (w powiecie k. – k.) na jej prawym brzegu. Tam granica biegła przez lasy rudzkie, pomiędzy Solarnią w księstwie raciborskim i Dziergowicami. Dalej granica biegła istniejącą do dziś drogą leśną przez lasy rudzkie. Droga biegnie aż do okolic na północ od wsi Bargłówka (przy tej drodze można natknąć się na kamienie graniczne z czasów Hohenlohe; na południe od drogi byli Hohenlohe von Ratibor a na północ Hohenlohe von Ujest). Do tego miejsca granica pozostawała niezmieniona do 1818 roku. Dalej granica skręcała na południe i biegła na północ od wsi Stanica. Skręcała na północ i biegła aż pod wieś Żernica (obecnie dzielnica Gliwic). Tam obiegała od północy Wielopole i Pilchowice. Na wschód biegła po rzece Bierawka, na południe od Knurowa, Gierałtowic, Chudowa i Paniówek. Tu docierała do rzeki Kłodnica i podążała nią do źródła w pobliżu wsi Ochojec. Od źródła biegła prosto na pn. – wsch. i pomiędzy Mysłowicami i Szopienicami docierała do rzeki Przemsza (ten odcinek granicy od Stanicy do Mysłowic zmieniał później przebieg – o tym będzie w następnej części).
Tu zaczynała się wschodnia granica księstwa raciborskiego i Małopolski. Miała ona najmniej skomplikowany przebieg. Biegła od Mysłowic rzeką Przemsza do jej ujścia do Wisły. Granica południowa biegła Wisłą do Goczałkowic i przecinała Jezioro Goczałkowickie (wtedy były tam wielkie stawy). Za Wisłą była ziemia oświęcimska należąca do księstwa cieszyńskiego. Na zachód od jeziora granica skręcała na południe i od południa obiegała wsie Golaszowice i Pielgrzymowice. Na zachód od Pielgrzymowic zaczynała się południowa granica ziemi wodzisławskiej. Biegła na północ od Marklowic, Pruchna i Petrovic u Karviné. Stąd biegła dopływem rzeki Olza Pietrówką do jej ujścia do Olzy. Dalej wzdłuż Olzy do jej ujścia do Odry. Po drugiej stronie Pietrówki i Olzy było księstwo cieszyńskie. Po przecięciu Odry granica biegła na południe od Zabełkowa i Rudyszwałdu, który był już przy granicy z księstwem opawskim (przebieg tej granicy niżej).
Zachodnim i pd. – zach. sąsiadem księstwa raciborskiego w pocz. XIV wieku było morawskie księstwo opawskie. W 1269 roku król Czech Przemysł Ottokar II wydzielił dla swego nieślubnego syna Mikołaja I część Margrabstwa Moraw z głównymi ośrodkami w Opawie i Hradcu nad Morawicą. W północnej części księstwo obejmowało Głubczyce, Kietrz, Prudnik, Karniów i Bruntal. Z racji przynależności kościelnej części tych ziem do biskupstwa wrocławskiego i powiązań z sąsiednimi księstwami śląskimi, z czasem księstwo opawskie i wyodrębnione z niego księstwo karniowskie zaczęto uważać za część Śląska (formalnie dopiero w 1621 roku nowy książę opawski Karl von Lichtenstein złożył hołd lenny cesarzowi Ferdynandowi II nie w Pradze, a we Wrocławiu; stany opawskie chciały mieć te same przywileje co stany śląskie).
Większość tych ziem należała do diecezji ołomunieckiej i aż do 1978 roku Kietrz i Pietrowice Wielkie były w tej diecezji (Kietrz i Pietrowice Wielkie tworzyły enklawę Margrabstwa Moraw, która wówczas należała do biskupstwa ołomunieckiego i dopiero od 1740 roku związane zostały ze Śląskiem). W 1318 roku syn Mikołaja I opawskiego Mikołaj II, 10 lat po śmierci ojca, odzyskał księstwo nadane mu przez króla Jana Luksemburskiego. Granica pomiędzy księstwem raciborskim i opawskim zaczynała się na południe od Krowiarek i biegła do Tłustomostów (do dziś jest tam granica, teraz pomiędzy woj. opolskim i woj. śląskim), dalej przebiegała częściowo na rzece Psina (właściwa nazwa to Zinna – „zinna” to słowiańska nazwa siana), do okolic na zachód od wsi Bolesław. Dalej biegła wzdłuż potoku Pyszcz i na północ od Owsiszcz skręcała pod Krzyżanowice. Nowa Wioska była po stronie opawskiej. Od Krzyżanowic granica biegła łukiem do Rudyszwałdu i na południe od wsi wzdłuż potoku Bełk, aż do styku z granicą księstwa cieszyńskiego. Granica ta była stała i aż do 1740 roku pozostawała niezmieniona.
Z obecnego powiatu raciborskiego Krzanowice, Pietrowice Wielkie i cały obszar nad czeską granicą to ziemie dawnego księstwa opawskiego i enklaw Margrabstwa Moraw. Dopiero w 1818 roku zostały one związane z Raciborzem przez włączenie do raciborskiego powiatu ziemskiego. Od 1743 roku do 1817 roku ziemie księstwa opawskiego, które włączono do Prus tworzyły powiat Głubczyce. W 1743 roku prawie cała obecna gmina Pawłowiczki została włączona do powiatu raciborskiego. W 1818 roku wsie te przekazano do kozielskiego powiatu ziemskiego a w raciborskim powiecie ziemskim pozostał jedynie Modzurów. W 1927 roku do powiatu raciborskiego przeniesiono Dolędzin, Grzędzin i Sławienko.
W tym czasie, gdy Mikołaj II otrzymał księstwo opawskie (1318), w księstwie raciborskim od 1306 roku rządził syn księcia Przemysława, Leszek. Jego ojciec, umierając w 1306 roku, w testamencie wydzielił dla wdowy po nim księżnej Anny mazowieckiej okręg wodzisławski, jako oprawę wdowią. Książę Przemysław miał też trzy córki: Annę, która wyszła za mąż za księcia opawskiego Mikołaja II; Eufemię, która była przeoryszą dominikanek w Raciborzu i Konstancję, która nie wyszła za mąż i przejęła w 1324 roku po matce Wodzisław. Konstancja zmarła w 1251 roku i Wodzisław powrócił pod władzę księcia raciborskiego. Księżniczka Konstancja wodzisławska pochowana została w raciborskim klasztorze dominikanek, w kościele Ducha Św. W 1992 roku w trakcie wykopalisk w kryptach kościoła chyba odnaleziono jej szczątki. Były posypane wapnem, bo Konstancja zmarła w 1351 roku w czasie epidemii dżumy.
Jej brat, książę Leszek, w 1334 roku powiększył obszar księstwa przez zakup ziemi kozielskiej od bratanka, księcia bytomskiego Władysława, który był w ciągłych problemach finansowych. Jednak już dwa lata później ziemia kozielska wróciła do księcia bytomskiego po bezpotomnej śmierci księcia Leszka. Książę Władysław bytomski musiał jedynie wypłacić siostrze Leszka, przeoryszy dominikanek Eufemii, odszkodowanie.
W 1336 roku umiera bezpotomnie książę Leszek. Prawie 10 lat wcześniej, w 1327 roku, książęta górnośląscy zdecydowali się na złożenie hołdu lennego królowi Janowi Luksemburskiemu jako tytularnemu królowi Polski i królowi Czech (był dziedzicem króla Polski i Czech Wacława III; w 1333 roku Kazimierz Wielki wykupił prawa Jana Luksemburskiego do korony polskiej). Popadnięcie pod zależność od królów Czech miało konsekwencje dla losów księstwa raciborskiego. Książę Leszek umarł nie pozostawiając dziedzica i o tym kto dostanie księstwo miał zdecydować król czeski. Wybuchły spory i z pretensjami zgłaszali się bratankowie Leszka z księstw górnośląskich. Powoływali się na obowiązujące prawo polskie, które wykluczało z dziedziczenia kobiety. Najbliższymi żyjącymi krewnymi zmarłego księcia były jego siostry: Anna – księżniczka opawska, Eufemia – przeorysza dominikanek i Konstancja – pani na Wodzisławiu. Tymczasem prawo czeskie pozwalało też na dziedziczenie kobietom i z pretensjami do księstwa wystąpił, w imieniu żony Anny, książę opawski Mikołaj II z bocznej linii Przemyślidów. Był on doradcą króla czeskiego w sprawach Śląska i to właśnie jemu król Jan Luksemburski oddał księstwo raciborskie. Było to w 1336 roku. Po 164 latach zakończyły się piastowskie rządy w księstwie raciborskim.
Ciąg dalszy w cz. 2 – rozpad księstwa raciborskiego w czasach Przemyślidów (1336 – 1521).
Oprac. Christoph Sottor
