Pisaliśmy już o ołtarzu głównym kościoła farnego (WNMP) w Raciborzu. Teraz czas na omówienie pozostałych.
Kościół WNMP był wyposażony w wiele ołtarzy, o których fundacji można się dowiedzieć z różnych dokumentów. Najczęściej wiązały się te wzmianki z ufundowaniem donacji na rzecz jakiegoś księdza, mającego odprawiać msze św. przy konkretnym ołtarzu. Takiego księdza nazywano altarystą, od łacińskiego słowa altare, oznaczającego ołtarz.
Już w 1377 roku wzmiankuje się ołtarz Bożego Ciała, a w roku 1426 św. Mikołaja. Ołtarz św. Katarzyny został ufundowany w 1389 roku przez trzy kobiety pochodzące z Rudnika. Tamtejszy kościół parafialny jest poświęcony św. Katarzynie Aleksandryjskiej. Ołtarz św. Anny był wymieniany w 1436 roku. W 1455 roku dokument wzmiankuje ołtarz poświęcony Młodziankom. W 1457 roku napotykamy po raz pierwszy na ołtarz Marii Magdaleny, do którego obraz namalował Michał Willmann.
W 1592 roku zakończyła się odbudowa kościoła po wielkim pożarze z 1574 roku. Poświęcenia, 8 maja 1596 roku, dokonał Adam Weißkopf, sufragan wrocławski i równocześnie administrator opactwa na Piasku. Z tego okresu dysponujemy wiadomościami o ołtarzach, jakie zostały konsekrowane: wspomniany główny, poświęcony Najświętszej Dziewicy; św. Apostołów – po prawej stronie nawy przy wejściu do prezbiterium; św. Męczenników – obok; Krzyża św. – po stronie lewej, a obok niego – ołtarz Marii Magdaleny. Ołtarz w kaplicy św. Barbary nie został konsekrowany, ponieważ nie był odpowiednio uposażony. Ponadto poświęcono ołtarze: Ciała Chrystusowego – „gdzie niegdyś była żelazna kaplica”; Matki Bolesnej – „obok na ścianie” oraz św. Katarzyny – naprzeciw kaplicy.
W 1596 roku poświęcono ołtarz Matki Boskiej Boleściwej, zrekonstruowany po zniszczeniach wielkiego pożaru z 1574 roku. Prałat Andrzej Sendecius ufundował w 1672 roku ołtarz poświęcony Apostołom, choć takowy został już konsekrowany w 1586 roku po wielkim pożarze z 1574 roku. Przy ścianie południowej, blisko chóru muzycznego, stał od 1699 roku ołtarz św. Józefa. W 1709 roku powstał murowany ołtarz Zbawiciela. Krótko po kanonizacji Jana Nepomucena, 19 marca 1729 roku, ufundowano ołtarz poświęcony temu męczennikowi, szczególnie czczonemu na Śląsku. Waląca się w 1774 roku wieża miejska zniszczyła ołtarz Trójcy świętej. W kaplicy Maryjnej, znajdującej się przy ścianie południowej, mieścił się ołtarz Matki Boskiej Piekarskiej.
Warto przytoczyć dzieje jednego z ołtarzy, aby na jego przykładzie wyrobić sobie pogląd o losach tak istotnych elementów wyposażenia kościoła. W dokumencie z 1502 roku wzmiankuje się istnienie w prezbiterium po stronie ewangelii, a więc po stronie lewej, ołtarza św. Krzyża. Wzmianka odnosi się do faktu, iż cech sukienników zebrał pewien kapitał, mający stanowić donację jakiegoś altarysty. Ołtarz św. Krzyża potwierdził w 1519 roku biskup Jan. W 1574 roku, w czasie wielkiego pożaru miasta, niestety spłonął.
Po rekonstrukcji, ołtarz św. Krzyża konsekrował biskup Adam Waiskopf w 1596 roku. Nie wiadomo, jakie były przyczyny, że Anna Temer, z domu Schmoltzer, w 1669 roku ufundowała nowy ołtarz z tym patrocinium. Chciała tą fundacją uczcić pamięć swojego męża, rajcy miejskiego Pawła Temera. Warto przypomnieć, że nazwisko „Temer” występuje także w związku z odbudową, w 1577 roku, sklepienia prezbiterium. Obraz ołtarzowy przedstawiał Chrystusa Ukrzyżowanego. Sprawozdanie wizytacyjne z 1719 roku podaje, iż twórcą malowidła był włoski malarz Sereta.
Od pożaru w 1574 roku uchowała się Kaplica Polska. W niej znajdowały się dotychczasowe ołtarze: św. Marcelego oraz św. Mikołaja. Z 1445 roku pochodzi wzmianka o istnieniu tu ołtarza poświęconego świętym męczennikom Wawrzyńcowi i Marcelemu. Protokół wizytacyjny archidiakonatu opolskiego z 1719 roku wymienia jako ósmy ołtarz, znajdujący się w Kaplicy Polskiej po stronie lekcji, a więc na ścianie południowej, poświęcony św. Marcelemu, ufundowany per Curato Polonorum, zatem dla kurata polskiego. Odnowiono go z fundacji, zmarłego w 1660 roku, Andrzeja Scodoniusa.
Obraz ołtarzowy przedstawiał jakąś walkę i opatrzony był łacińską inskrypcją, według której w 1290 roku Racibórz oblegali Scytowie. Kiedy mieszkańcy mężnie stawiali opór, w powietrzu ukazał się św. Marceli z maczugą w ręce, na widok którego przerażeni Scytowie, odstąpili od oblężenia i zbiegli „a wiele tysięcy wzajemnie się zabijało”. Ołtarz św. Marcelego uległ zniszczeniom w 1774 roku przy zawaleniu się wieży miejskiej, po czym został odbudowany. Niestety, nie przetrwał do czasów współczesnych.
19 czerwca 1750 roku na wizytację generalną przybył do Raciborza z Gliwic biskup Filip hrabia Schaffgotsch. Sprawozdanie, sporządzone dopiero po dwóch latach od wizytacji, zawiera opis kościoła i wymienia ołtarz główny, pięć ołtarzy po stronie lewej, osiem po stronie prawej oraz trzy w Kaplicy Polskiej. Dawało to łącznie siedemnaście ołtarzy.
Na przestrzeni kilkuset lat liczba ołtarzy i ich lokalizacji ulegała częstym zmianom. Zmianom ulegał również kształt architektoniczny i wyposażenie. Na przykład pod koniec XIX wieku, wspomniany ołtarz św. Krzyża miał zakończoną tympanonem nastawę z różnymi zdobieniami. Nastawa ta była zwieńczona ozdobną kolumienką. Głównym elementem ołtarza był duży hebanowy krzyż zawieszony na retabulum[1]. U stóp krzyża umieszczono postacie Matki Bożej i św. Jana. Dopiero w 1930 roku, w czasie renowacji przeprowadzonej przez proboszcza Schulza ołtarz ten zmieniono. Usunięta została dotychczasowa nadbudowa. Bezpośrednio na ścianie zawieszono dębowy krzyż z licznymi promieniami ułożonymi w kształcie glorii. Po bokach krzyża ustawiono rzeźby Matki Boskiej i św. Jana, z których, szczególnie ta pierwsza, miała bardzo fantazyjnie ułożone suknie. Całość była nakryta rzeźbionym w drzewie elementem architektonicznym, mającym przedstawić udrapowaną zasłonę, ściągniętą w części środkowej pod ozdobnym gzymsem. Na gzymsie umieszczono pelikana. Draperia została ściągnięta po bokach i związana w węzeł, skąd swobodnie spływała w dół.
Paweł Newerla
[1] Płaskorzeźbiona albo malowana nastawa ołtarzowa ustawiona w tylnej części ołtarza na mensie albo osobnej podbudowie.
