Autor Krystyna Kozłowska, emerytowana archeolog Muzeum w Raciborzu. Kościół klasztorny s.s. dominikanek w Raciborzu (obecnie jeden z budynków ekspozycyjnych Muzeum) został wybudowany w latach 1317-1334 i konserwowany przez biskupa wrocławskiego Nankera w 1335 r. Budowla ta wraz z klasztorem powstała dzięki fundacji księcia raciborskiego Przemysława, potwierdzonej dokumentem z 1306 r. Książę Przemysław czyniąc fundację klasztoru dominikanów w Raciborzu (wcześniej w 1258 roku jego ojciec Władysław ufundował klasztor dominikanów) liczył się z możliwością wstąpienia doń swojej córki Eufemii (Ofki). W chwili śmierci ojca w 1306 roku miała zaledwie 4-5 lat. Chojnie uposażony przez kolejnych książąt raciborskich, a także przez wstępujące doń księżniczki i bogate panny z rodów szlacheckich i mieszczańskich był jednym z bogatszych klasztorów żeńskich na terenie całego Śląska. Rangę konwentu podnosiło także istnienie w nim mauzoleum książąt raciborskich z rodu Piastów i Przemyślidów czeskich.
W 1810 r. majątki klasztorne na Śląsku uległy sekularyzacji dokonanej przez władze pruskie i raciborskie klasztory podzieliły ich los. Klasztor i kościół s.s. dominikanek przekazano gminie ewangelickiej. Po wyburzeniu skrzydła północnego i wschodniego klasztoru, w dwóch pozostałych umieszczono w nim królewskie gimnazjum ewangelickie, a kościół pełnił do 1911 r. funkcję świątyni ewangelickiej.
W 1821 r. zburzono kaplicę p.w. Św. Dominika przylegającą od północy do nawy głównej kościoła, mauzoleum książąt raciborskich. Znaczącym wydarzeniem tego czasy było przeniesieni doczesnych szczątków księżniczki Eufemii (Ofki) córki księcia Przemysława z kaplic św. Dominika do Kaplicy Polskiej w kościele parafialnym WNMP przy Rynku. Kościół s.s. dominikanek uległ licznym przebudowom szczególnie jego wnętrze. W 1927 r. powstało w nim Muzeum miejskie. Kiedy w 1936 r. postanowiono powiększyć powierzchnię ekspozycyjną Muzeum dzieląc nawę na trzy, a prezbiterium na dwie kondygnacje odkryto na wschodniej ścianie prezbiterium XVII w. fresk pt. Zesłanie Ducha Świętego, a na ścianie zachodniej nawy głównej fresk przedstawiający Eufemię (Ofkę) w konwencie dominikanek. Obydwa freski były prawdopodobnie dziełem mistrza.
W 1948 r. po zniesieniu części rozproszonych podczas wojny zbiorów muzealnych wzbogaconych zabytkami ze zlikwidowanego Muzeum w Głubczycach oraz darami mieszkańców Raciborza Muzeum wznowiło swoją działalność. Wykonane w tym czasie zabiegi remontowe okazały się po 20 latach niewystarczające i spowodowały – ze względów bezpieczeństwa zamknięcie budynku na kilkanaście la (od 1968-1983 roku). W tych latach przeprowadzono solidny remont obiektu włączając do programu również badania architektoniczne (1976/1977), i archeologiczne (1981) oraz projekt aranżacji wykonany przez architekta wnętrz R. Hadrycha.
Badaniami architektonicznymi kierował doc. Franciszek Maurer z Politechniki Gliwickiej. Szczególną uwagę zwrócono na odkrycie zarysu pierwotnej zakrystii i przedsionka oraz zaprojektowaniu ich rekonstrukcji. Wykonano także kalendarium całości założenia kościelnego.
W wyniku badań archeologicznych prowadzonych przez muzealnych archeologów (K. Kozłowską, U. Fludzińską i M. Rapnickiego) pod nawą główną w miejscu umieszczenia urządzenia klimatyzacyjnego odkryto cztery groby z drewnianymi trumnami. Jeden z tych grobów zachowany w całości zawierał dwie dość dobrze zachowane trumny ułożone jedna na drugiej. W trumnie dolnej leżały szczątki mężczyzny, w górnej – kobiety. Przy zwłokach mężczyzny w okolicy nóg znaleziono dwa żelazne dłuta, którymi prawdopodobnie otwierano trumnę, w drugiej trumnie natomiast – różaniec, prawdopodobnie drewniany i medalik z brązu datowany na około XVI-XVII w. Na medaliku znajdował się wizerunek św. Marcelego, patrona miasta Raciborza. Pozostałe trzy groby zachowane były szczątkowo. Wszystkie były orientowane. Ponadto liczne ślady drewnianych trumien przemieszanych ze szczątkami kostnymi świadczyły o tym, że pod nawą znajdowało się cmentarzysko klasztorne.
W latach 1992-1998 wykonano siłami własnymi badania archeologiczne w części podziemnej prezbiterium oraz rozpoczęto w miejscu – wspomnianej wyżej -zburzonej w 1821 r. kaplicy p.w. Św. Dominika. Celem badań było poznanie podziemnej zawartości prezbiterium i kaplicy oraz ewentualnej możliwości ich rekonstrukcji i ekspozycji. Wyniki badań były bardzo interesujące. W prezbiterium odkryto 14 grobów, ślady kolejnych trzech lub czterech poziomów historycznych kościoła, fragmenty wczesnogotyckiego portalu, ślady pieca “hypokaustum”, mur podstawy ołtarza oraz warstwy kulturowe sprzed budowy kościoła.
W miejscu kaplicy p.w. Św. Dominika natomiast odkryto: zarys jej fundamentów, zarysy dwu krypt grobowych ceglanych oraz 12 pochówków. Badania całej zawartości podziemia kaplicy nie zostały zakończone.
Całą powierzchnię prezbiterium około 70m kw. od powierzchni do głębokości 72/75 cm wypełniały warstwy zasypiskowe, jako pozostałość po kolejnych remontach XX w. Na poziomie 72/75 cm poniżej powierzchni użytkowej wystąpiła 10-15 cm grubości warstwa wylewki wapiennej z negatywami płyt kamiennych o wymiarach 40×40 cm. Były to relikty posadzki barokowej, jako trzeciego z kolei poziomu historycznego świątyni. Bezpośrednio pod nim wystąpiły groby ceglane wykonane wyłącznie z cegły palcówki o wymiarach 80-95 x 120-135 x 250-270 cm. Również pod wylewką znajdował się prawdopodobnie poziom ceglany (drugi), na którego fragmenty natrafiono we wschodniej części prezbiterium. Pod nim wystąpiła warstwa spalenizny, którą należałoby łączyć z dużym pożarem w XIV lub XV w. Pod warstwą pożarową, na głębokości około 130 cm. Zalegała prawie na całej powierzchni między grobowej gruba na około 10 cm warstwa gliny, która prawdopodobnie była klepiskiem i stanowiła pierwotny poziom użytkowy kościoła.
Pod klepiskiem, od głębokości około 140 cm do 210/220 cm znajdowały się warstwy kulturowe sprzed budowy kościoła. Wystąpiły tu ślady dwóch nieregularnych palenisk, konstrukcji drewnianych w postaci zbutwiałego i spalonego drewna oraz otworów po słupach drewnianych. W warstwach tych znaleziono: fragmenty ceramiki (w tym grafitowej), pierścionek z cyny z 6-kątnym oczkiem zdobionym ornamentem geometrycznym, fragmenty podków żelaznych, gwoździe, pierścienie lub kółka z brązu, żużel i kości zwierzęce. Fragmenty ceramiki i podkowy dają podstawę do datowania tych warstw na około XIII i początek XIV w.
W całym prezbiterium odkryto 14 grobów, w tym 9 ceglanych i 5 jamowych. Ich wymiary wahały się: dł. ok. 200-250 cm szer. ok. 30-175 cm. Groby ceglane były w większości lub całkowicie spenetrowane, natomiast groby jamowe były nienaruszone. Na podstawie badań antropologicznych stwierdzono, że wśród pochówków 42.3% było męskich, 34.6% – kobiecych i 23.1% – dziecięcych. Jeżeli chodzi o wiek zmarłych to 23.1% należało do Infans I-II, 65.4% – Adultus – Maturus i 11.5% – Senilis. Wszystkie groby oprócz jednego (nr 7) były orientowane, a zmarli nawet w grobie nr 7 byli chowani z głową na zachód, jak nakazywał obyczaj chrześcijański.
Wyposażenie grobów było skromne, aczkolwiek niezbędne. Były to przedmioty związane z wiarą zmarłego, jak: różaniec, medaliki, krucyfiks z brązem oraz ze strojem: fragmenty ubrań, sprzączki, kółka srebrne nici, haftki z brązu lub mosiądzu. W jednym z grobów (nr 7) znaleziono złoty pierścień, w grobie nr 13 w jamie ustnej znajdowała się noneta srebrna, nieczytelna, a w grobie nr 12 zmarłej dano bukiet sztucznych (?) kwiatów usztywnionych łodyżkami z drutu brązowego. Ponadto zmarła otrzymała krucyfiks z mosiądzu i medalik z brązu. Kobieta pochowana w tym grobie miała wykonaną trepanację czaszki. Przy czaszce znaleziono także nóż żelazny z drewnianą rękojeścią. Czy było to narzędzie, którym wykonano trepanację-nie wiadomo. Najciekawszym z odkrytych w prezbiterium był grób nr 4, w którym znaleziono złamany miecz żelazny. Według analizy przeprowadzonej przez prof. Mariana Głoska z IMKM w Łodzi specjalisty od broni białej miecz należałoby datować na lata od 1480- 1520.
W związku z powyższym nasuwa się przypuszczenie, że w grobie tym pochowany został ostatni książę raciborski z rodu Przemyślidów, Walentyn. Władca ten zmarł w 1521 r. Grób jego był umiejscowiony centralnie na wprost ołtarza, a trumna była wyścielona suknem, którego splot zachował się na jej dnie. W grobie znaleziono także dwa paciorki z czarnej laki. Co do osób pochowanych w innych grobach w prezbiterium nie możemy na obecnym etapie badań określić kim były. Być może dotarcie do nieznanych materiałów źródłowych pozwoli na bliższą ich identyfikację. Jedno można z całą pewnością stwierdzić, że były to osoby o wysokim statusie społecznym oraz zasłużone dla konwentu.
Do odkryć w prezbiterium wymienionych już wyżej należy kamienny portal wczesnogotycki, znajdujący się we wschodniej części ściany północnej. Został on częściowo zniszczony przez wykucie w tym miejscu arkady. Przy ścianie wschodniej odkryto podstawę ołtarza z cegły palcówki również częściowo uszkodzoną datowaną na okres baroku. Ważnym odkryciem był także występujący przy ścianie północnej piec (hypokaustum) do ogrzewania prezbiterium u zakrystii, wykonany z gliny i kamienia. W jego okolicy od strony południowej znajdowała się warstwa popiołu.
Wyniki badań w prezbiterium kościoła dominikanek były niezwykle owocne. Odkryto wiele nieznanych dotąd faktów związanych z budową świątyni i jej działalnością. Można także przypuszczać – na podstawie znalezisk z grobu nr 4 – że książęta raciborsko-opawscy, szczególnie ci zmarli pod koniec XV w. i na początku XVI w. byli chowani nie w kaplicy, lecz w prezbiterium. Kaplica p.w. Św. Dominika była oratorium grobowym książąt raciborskich i raciborsko-opawskich. Została zbudowana między 1334 a 1359 r., czyli za życia księżnej Eufemii (Ofki). Ofka zmarła w 1359 r. i została pochowana w krypcie tejże kaplicy. Kaplica była prawdopodobnie dwuprzęsłowa, co potwierdzałyby ślady łuków sklepiennych na północnym, zewnętrznym murze nawy głównej. Jednakże podczas wykopalisk nie natrafiono na relikty fundamentu ściany wschodniej. Również niezbyt czytelnie kończy się od strony wschodniej fundament ściany północnej. Biegną tam jednakże współczesne wykopy, które zniszczyły częściowo ten odcinek budowli. Gdyby kaplica byłą dwuprzęsłowa jej powierzchnia wynosiłaby ok. 51 m kw.
Podczas badań archeologicznych w 1994 roku odkryto pod kaplicą pozostałości krypty zachodniej, pierwotnej, o długości 6.8 m, szerokości 3.0 m i wysokości ok. 1.6 m, oraz dobudowanej do niej w XVII wieku krypty wschodniej o wymiarach: dł. 7.0 m, szer. 3.4 m i wys. ok. 1.4 m. Pomiędzy północną ścianą kaplicy a północną ścianą krypty (czyli poza kryptą) odkryto 10 pochówków, w tym 9 bez trumien i 1 grób ceglany. Natomiast w krypcie wschodniej – zachodniej nie przebadano ze względu na umieszczony to wkop kanalizacyjny, który prawdopodobnie zniszczył jej zawartość – natrafiono na dwa pochówki mocno przemieszane i zniszczone. Zniszczone również zostały sklepienia obu krypt, co mogło nastąpić podczas burzenia kaplicy lub późniejszych remontów.
Nad kryptą wschodnią znaleziono trzy bardzo cenne fragmenty marmurowego nagrobka z łacińską inskrypcją minuskułową dotyczącą księcia raciborsko-opawskiego z rodu Przemyślidów. Inskrypcja brzmi: Obyt princepso ohannes rathibori Orate peo. Jest to prawdopodobnie ściana przednia nagrobka tumbowego Jana III. i jego żony Magdaleny córki Mikołaja I, księcia opolskiego. Wierzchnia płyta z tegoż nagrobka znajduje się w Muzeum raciborskim i zawiera podobnie zapisaną w języku łacińskim słownie datę śmierci księcia Jana. – 149.
Wyniki badań archeologicznych w byłym kościele dominikanek (obecnie Muzeum w Raciborzu) pod nawą główną prezbiterium i w miejscu kaplicy p.w. Św. Dominika przedstawione wyżej w wielkim skrócie są bardzo ważnym przyczynkiem dla poznania dziejów klasztoru i miasta. Konieczna jest jednak kontynuacja badań w kryptach grobowych kaplicy oraz wschodniej części założenia klasztornego.
Z archiwum miesięcznika Ziemia Raciborska.
