Merbot to postać praktycznie nieznana w Raciborzu, w tym w środowisku historyków zajmujących się historią miasta, choć pojawia się w XIII-wiecznych dokumentach śląskich i czeskich. To jeden z pierwszych raciborzan, który zrobił karierę poza miejscem pochodzenia i nie wywodził się z rodu Piastów.
Pochodzenie
U kresu życia związany był z Czechami. Stąd zapewne przypuszczano, że wywodził się z którejś z czeskich miejscowości o podobnej nazwie do „Ratibor”. W Czechach jest sześć osad „Ratiboř”, ale pojawiają się one w dokumentach najwcześniej w II połowie XIII wieku. Należy je więc wykluczyć jako miejsce pochodzenia Merbota. Bez wątpienia pochodził z obecnego Raciborza. Urodził się tu lub wychował, być może w rodzinie niemieckich osadników czasów kolonizacji. Przyszedł na świat ok. 1210-1225 r. Można tak przyjąć w odniesieniu do daty jego śmierci i znanych faktów z życia. Zmarł w 1276 r. Mógł wtedy mieć ponad 60 lat. Podeszły wiek jak na tamte czasy.
W 1250 r. imię Merbot bez przydomka „z Ratibor” pojawia się w dokumencie związanym z Zakonem Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, informującym o założeniu szpitala w Kluczborku. Badacz odczytujący podniszczony dyplom błędnie odczytał datę jego wystawienia jako 1230 rok. W opracowaniach pojawia się ta data. Tymczasem najwcześniejsza wzmianka o Zakonie Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą na Śląsku znajduje się w dokumencie biskupa wrocławskiego Tomasza z 28 października 1248 r., w którym hierarcha stwierdza, że Merbot, mistrz szpitala św. Elżbiety we Wrocławiu, zrzekł się dziesięcin ze wsi Krzywiczyzny na rzecz klasztoru w Lubiążu.
W dokumencie z 26 lutego 1253 r., książęta wrocławscy Henryk III Biały i Władysław wrocławski (od 1267 r. był arcybiskupem Salzburga, od 1268 r. administratorem biskupstwa wrocławskiego, od 1266 r. regentem księstwa wrocławskiego w imieniu małoletniego księcia Henryka IV Probusa, zmarł w 1270 r. w Salzburgu otruty przez Ślązaków), za namową matki, księżnej Anny z Przemyślidów, bogato uposażają ten zakon, przekazując mu liczne wsie. Występuje w nim znowu Merbot, tym razem jako mistrz szpitala (magister hospitalis) św. Elżbiety przy kościele pw. św. Macieja. To ostatni dokument, który wzmiankuje go jako mistrza tego szpitala.
Wszystkie te źródła nie podają miejsca pochodzenia Merbota, jednak zdaniem czeskich badaczy dziejów zakonu, wrocławski Merbot i Merbot z Raciborza, który w 1260 r. został wybrany mistrzem całego zakonu, to ta sama osoba.
Krzyżowcy z Czerwoną Gwiazdą.
Zakon Rycerski Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą (czes. Rytířský řád křížovníků s červenou hvězdou; niem. Der Ritterorden der Kreuzherren mit dem roten Stern) to czeskie zgromadzenie założone przez św. Agnieszkę Czeską z rodu Przemyślidów, która była siostrą Anny, żony księcia śląskiego Henryka Pobożnego. Królewna Agnieszka, najmłodsza córka pierwszego króla Czech Przemysła Ottokara I i Konstancji Węgierskiej z rodu Arpadów, po kilkukrotnych próbach wydania jej za mąż, pozostała panną i poświęciła się dobroczynności oraz pobożnym praktykom.
Wzorem św. Elżbiety Węgierskiej i jej ciotki św. Jadwigi Śląskiej oraz św. Klary z Asyżu (wszystkie jeszcze wtedy żyły – Elżbieta Węgierska zmarła w 1230 r., Jadwiga Śląska w 1243 r., Klara z Asyżu w 1253 r., a Agnieszka Czeska w 1282 r.) wstąpiła do ufundowanego przez nią klasztoru należącego do młodziutkiego wówczas zakonu klarysek.
W 1233 r., w szpitalu św. Kastulusa obok klasztoru klarysek i franciszkanów, założyła wraz z bratem, królem Czech Wacławem I, szpital dla ubogich. Do opieki nad chorymi stworzyła z miejscowych bractw szpitalnych zakon wzorowany na organizacji bożogrobców (Zakon Rycerski Grobu Bożego w Jerozolimie) z regułą św. Augustyna.
W 1235 r., obok klasztoru, w budynku odkupionym od Zakonu Krzyżackiego, założyła pierwszy dom zakonny. W 1252 r. królewna Agnieszka ufundowała kościół św. Ducha (od XVII wieku, po zbudowaniu nowej świątyni, poświęcono ją św. Franciszkowi), zlokalizowany obok mostu Judyty przez Wełtawę (późniejszy most Karola). Obok niego powstała nowa siedziba zakonu – klasztor św. Franciszka.
Papieskie zatwierdzenie
W 1237 r. nowe zgromadzenie zatwierdził papież Grzegorz IX. Był to zakon mieszany, męsko-żeński, laicki, a jego członkowie mieli prawo noszenia broni. Był to więc zakon rycerski. Nawiązywał też do tradycji zakonów krzyżowców, które powstały w Ziemi Świętej, a zajmowały się również szpitalnictwem. Stąd „krzyżowcy” w nazwie.
Mistrz rycerskiego zakonu szpitalnego bożogrobców w Czechach, Albert ze Šternberka, został mistrzem nowego zgromadzenia i był nim do śmierci w 1248 r. Jego następcą był Konrad ze Szwabii (do 1260), a trzecim mistrzem został Merbot z Raciborza (do 1276, czes. Merbot z Ratibořu, niem. Merbot von Ratibor).
Początkowo na stroju zakonnym był tylko prosty czerwony krzyż łaciński na czarnym płaszczu. Aby zakon wyróżniał się spośród innych, zwrócono się do papieża Innocentego IV o zatwierdzenie nowego znaku. Pod czerwony krzyż dodano czerwoną gwiazdę, którą uczczono pierwszego mistrza zakonu Alberta ze Šternberka (herbem rodu Šternberk była złota gwiazda). Papież zatwierdził nowy znak w 1252 r. W późniejszych czasach prosty czerwony krzyż łaciński zastąpiono krzyżem liliowym (równoramienny, grecki – ramiona zakończone liliami), a potem krzyżem maltańskim. Taki symbol ma zakon do dziś.
Pierwszy okres rozkwitu zakon przeżywał w czasach króla Przemysła Ottokara II (1253 – 1278) i mistrzów: Konrada ze Szwabii (1248 – 1260), Merbota z Raciborza oraz Ottona z Saksonii (1276 – 1282). W ich czasach założono wiele szpitali w Czechach, na Morawach, na Węgrzech oraz na Śląsku. Pierwszy okres rozwoju zgromadzenia zakończył się po śmierci protektorów: króla Przemysła Ottokara II (1278 r.) i św. Agnieszki Czeskiej (1282 r.).
W krótkim okresie kryzysu wiele domów zakonnych uległo likwidacji. W 1292 r. wyłączono część żeńską. Od tej pory był to zakon męski. Następny okres rozkwitu przypada na czasy cesarza Karola IV (król Niemiec od 1346, król Czech od 1347, cesarz od 1355 do 1378 r.). Zakon miał wtedy ponad 60 domów w Czechach, na Węgrzech i na Śląsku.
Krzyżowcy z Czerwoną Gwiazdą na Śląsku
Historia XIII-wiecznego szpitalnictwa na Śląsku związana jest z wieloma zgromadzeniami wywodzącymi się z Ziemi Świętej – joannitami, Krzyżakami, templariuszami, lazarytami i bożogrobcami (Zakonem Rycerskim Grobu Bożego w Jerozolimie, niem. Chorherren albo Kreuzherren mit doppelten Kreuz).
Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą nazywany „krzyżowcami” (niem. Kreuzherren) wzorował się na szpitalnikach krzyżowcach. Odegrał dużą rolę na Śląsku, obok wspomnianych bożogrobców, których w 1190 r., z małopolskiego Miechowa, sprowadził do Nysy książę Bolesław I Wysoki (1163 – 1201). Ich szpital działał chyba niezbyt długo, bo podobno w 1226 r. założono w Nysie nowy. Wspominające o tym dokumenty uważa się jednak za sfałszowane w XIV wieku.
W 1229 r. biskup Tomasz I miał się zwrócić do mistrza bożogrobców w Czechach, Alberta ze Šternberka, o przysłanie braci zakonnych do nowo powstałego nyskiego szpitala i podporządkowanie domu zakonnego bożogrobców czeskim szpitalnikom. W 1231 r. nowy biskup wrocławski Wawrzyniec podporządkował jednak konwent nyski domowi zakonnemu w Miechowie. Prawie do końca XIII wieku był to jedyny znany szpital i konwent bożogrobców na Śląsku.
Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą powstał w 1233 r. w Pradze. W 1237 r. – jak wspomniano – został zatwierdzony przez papieża. Już wkrótce, za namową Elżbiety Czeskiej, jej siostra księżna Anna i jej mąż książę Henryk II Pobożny postanowili założyć szpital dla ubogich i chorych, prowadzony przez krzyżowców. Nie jest pewne, czy zakonnicy przybyli do Pragi przed 1241 rokiem.
Po śmierci Henryka II Pobożnego w bitwie pod Legnicą (1241), budowę domu zakonnego i szpitala pw. Ducha Świętego we Wrocławiu dokończył książę Bolesław II Rogatka i księżna wdowa Anna. Poświadczają to nadania dla szpitala z lat 1242-1247 (w dokumentach jest wzmiankowany szpital pw. Ducha Św., a w dokumencie z 1248 r. wystawionym przez biskupa Tomasza wymieniono szpital pw. św. Elżbiety).
Śląskie fundacje
Szpital powstał w sąsiedztwie kościoła pw. św. Elżbiety Węgierskiej (to siostra św. Jadwigi, zmarła w 1230 r., a już w 1235 r. kanonizowana). Budowę ukończono w 1257 r. W 1253 r. młodsi synowie Henryka Pobożnego, książę Henryka III Białego i książę Władysław wrocławski, oraz księżna wdowa Anna z Przemyślidów, ufundowali nowy szpital pw. św. Elżbiety i klasztor przy kościele pw. św. Macieja, bogato przez nich uposażony (klasztor św. Macieja istniał do sekularyzacji w 1810 r., po sekularyzacji było tam St. Matthias – Gymnasium, a od 1945 r. to siedziba Ossolineum).
Od powstania pierwszego domu zakonnego we Wrocławiu ok. 1242 r. do 1253 r. mistrzem szpitala był Merbot z Raciborza, a po nim, do 1257 r., Albert. Następnie funkcję magister hospitalis sprawował Henryk. W różnych opracowaniach Merbot jest nazywany „mistrzem zakonu na Śląsk”, ale w dokumentach, w których występuje, nie ma tego określenia.
W II połowie XIII wieku zakon krzyżowców na Śląsku stał się najważniejszym z prowadzących szpitale dla ubogich i chorych. Przed 1260 r. powstały szpitale w Bolesławcu i w Kluczborku. Około 1276 r. zakon osiedlił się w Ziębicach, w 1283 r. w Świdnicy, a w 1288 r. w Legnicy.
Nazwa miasta Kluczbork – Kreuzburg pochodzi od zakonu krzyżowców. W 1252 r. założyli osadę targową, a w 1253 r. pozwolono na lokację miasta (jest o tym mowa w dokumencie uposażenia szpitala św. Elżbiety), co się jednak nie powiodło. Dopiero w 1274 r. książę Henryk IV Probus ponownie lokował Kluczbork. Powstał na ziemiach zakupionych dla zakonu przez Merbota. Wspomina o tym też dokument fundacyjny szpitala św. Elżbiety z 1253 r. Raciborzanin przyczynił się więc do powstania tego miasta.
Prawdopodobnie zakon założył więcej szpitali, zwłaszcza na Górnym Śląsku, w księstwie opolsko – raciborskim, jednak przekazy źródłowe o nich zaginęły. Trudno bowiem uwierzyć, by księstwo opolsko-raciborskie było przez prawie cały XIII wiek pozbawione szpitali.
Krzyżowcy w Raciborzu?
Możliwym miejscem osiedlenia się krzyżowców mógł być Racibórz. To tylko hipoteza. Nie posiadamy bowiem przekazów źródłowych, które poświadczałyby istnienie raciborskiego szpitala przed sprowadzeniem do miasta w 1295 r. bożogrobców. Mnisi ci założyli klasztor na Nowym Mieście, przed murami Raciborza a Odrą. Przy klasztorze działał szpital.
Książęta górnośląscy Mieszko II Otyły (1230 – 1246) i Władysław opolski (1246 – 1281/1282) czynili nadania dla bożogrobców z Miechowa. Ten ostatni przekazał im w 1257 roku wsie Chorzów i Białobrzegi. Książę Władysław znany jest z wielu fundacji klasztornych w księstwie opolsko – raciborskim. Ufundował klasztory: franciszkanów w Opolu (1248), Bytomiu (1257), Głogówku (1264) i Koźlu (przed 1285?), dominikanów w Raciborzu (1258) oraz cystersów w Rudach (1258).
Jak widać sporo jest fundacji franciszkańskich. Z tym zgromadzeniem był ściśle powiązany czeski zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą. Na Dolnym Śląsku, tam gdzie byli franciszkanie, powstawały też szpitale krzyżowców. Czy podobnie było w dzielnicy górnośląskiej?
Pewne przesłanki wskazują na Bytom i Racibórz. W obydwu miastach w końcu XIII wieku lub w pierwszej połowie XIV wieku mamy kościoły pw. Ducha Świętego. W Bytomiu, w 1299 r., bożogrobcy przy kościele pw. Ducha Św. założyli szpital i konwent. W Raciborzu kościół pw. Ducha Św. miały zbudować dopiero dominikanki. Konsekrowano go w 1343 r., ale budowę rozpoczęto znacznie wcześniej, w 1317 r.
W 1295 r. do Raciborza zostali sprowadzenia przez księcia Przemysła bożogrobcy z Miechowa. Zostali osadzeni przy istniejącym kościele pw. świętych Piotra i Pawła (wzmiankowany 1292) na Przedmieściu Odrzańskim. Zbudowali tam szpital i konwent. Prawdopodobnie krzyżowcy w okresie kryzysu, po śmierci protektorki zakonu św. Agnieszki Czeskiej, wycofali się z obszaru księstwa opolsko-raciborskiego.
W obydwu przypadkach, Bytomia i Raciborza, wydaje się dziwna obecność kościołów pw. Ducha Świętego. W 1252 r. w Pradze ufundowano pierwszy kościół Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, właśnie pod wezwaniem Ducha Świętego, a już wcześniej, bo ok. 1242-1247, mamy Szpital pw. Ducha Świętego we Wrocławiu, prowadzony przez krzyżowców.
Wezwanie Ducha Świętego stało się popularne w połowie XIII wieku za sprawą Zakonu Szpitalników Ducha Świętego. Był to zakon francusko-włoski z siedzibą w Rzymie. Do Polski został sprowadzony w 1220 r. przez biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża, wujka św. Jacka Odrowąża i bł. Czesława Odrowąża (linia śląska Odrowążów miała siedzibę rodową w leżącym w księstwie opolsko – raciborskim Kamieniu Śląskim).
Zakon „duchaków”, jak nazywano ich w Polsce, miał kilka domów zakonnych i szpitali w Małopolsce. O ich działalności na Śląsku i w Czechach nic nie wiadomo, choć według biskupa wrocławskiego Tomasza I, w 1216 r. miał powstać szpital duchaków we Wrocławiu, co tłumaczyłoby wezwanie szpitala krzyżowców w tym mieście. Niedługo po założeniu Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, związał się on z patrocinium Ducha Świętego. Tworzone przez nich szpitale otrzymywał właśnie to wezwanie.
Jedyne znane dokumenty z lat 1270 – 1274 – z czasów gdy Merbot był mistrzem zakonu i w których jest on wymieniony, dotyczą spalonego szpitala w Chebie (w regionie Karlowe Wary, przy granicy z Bawarią). Szpital ten król Przemysł Ottokar II poleca Merbotowi przejąć przez zakon. Został on odbudowany jako szpital pw. Ducha Świętego, a Merbot ulokował tam także komendę krzyżowców.
Być może rodowód kościołów pw. Ducha Św. w Bytomiu i w Raciborzu wywodzi się właśnie od istniejących tam wcześniej szpitali krzyżowców pod tym wezwaniem. Mogły one działać w latach od ok. 1255 do ok. 1290, a później, w okresie kryzysu zakonu, zostały opuszczone. Ich miejsce zajęli szpitalnicy z zakonu bożogrobców.
W Raciborzu szpital pw. Ducha Świętego mógł się znajdować w miejscu albo obok dawnego kościoła dominikanek pod tym wezwaniem. Być może obok szpitala i domu zakonnego była też kaplica. Możliwe że stała ona w miejscu późniejszej kaplicy z grobowcem świątobliwej Eufemii Piastówny. To mogła być ich tylko tymczasowa siedziba.
Do jednych z obowiązków szpitalników krzyżowców, oprócz opieki nad chorymi i ubogimi, należała pomoc podróżnym i dbanie o mosty i drogi. Szpitale i komendy powstawały z reguły przy przeprawach rzecznych. Niewykluczone, że ok. 1280 r. albo wcześniej, w Raciborzu, przy moście na Odrze, rozpoczęli budowę nowej siedziby i kościoła pw. świętych Piotra i Pawła. Gdy w 1295 r. bożogrobcy zakładali tam szpital pw. Krzyża Świętego, kościół już istniał. Wzmiankowany był w 1292 r.
W 1299 r., po przyjęciu przez miasto prawa magdeburskiego, powstało wolne wójtostwo „Nowe Miasto”. Być może sprzyjało temu istnienie tam kościoła.
Także lokalizacja klasztoru dominikanek nie była chyba przypadkowa. Możliwe, że książę Przemysł przekazał w 1306 r. siostrom opuszczone zabudowania domu i szpitala krzyżowców z kaplicą. Być może przetrwały one pożar miasta w 1300 r., bo dopiero w 1317 r. rozpoczęto budowę gotyckiego kościoła dominikanek (obecnie to siedziba muzeum). To co prawda spekulacje, ale dające się w logicznym sposób uzasadnić na tle dziejów miasta.
Bogusa crucifero
Ponadto jeden dokument zawiera potwierdzenie obecności Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą w Raciborzu! Są w tym dokumencie tylko dwa interesujące nas słowa – „Bogusa crucifero”, które zupełnie przeoczyli raciborscy badacze historii miasta. W „nabożnie” przez nich traktowanym dokumencie wymieniającym mityczny „akwedukt”, dokumencie fundacyjnym klasztoru dominikanów z 14.04.1258 r., wśród potwierdzających, na ostatnim miejscu, jest Bogusz z Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą. „Crucifero” to krzyżowiec a tak nazywano ten zakon.
To łacińskie określenie rzadko pojawia się w dokumentach, ale w tych, w których je znalazłem (np. dot. klasztoru krzyżowców w Salzburgu), odnosi się ono do tego zakonu, a nie np. do Krzyżaków niemieckich czy bożogrobców. Tego Bogusza trzeba raczej łączyć z Raciborzem. Gdyby należał do dworu księcia Władysława , to potwierdziłby dokument na wcześniejszej pozycji. Trochę dziwne też, że poza nim dokumentu nie potwierdziła żadna inna osoba duchowna. W otoczeniu księcia powinny takie być. Jeżeli Bogusz był na stałe w Raciborzu, to był pewnie przełożonym domu i szpitala krzyżowców w Raciborzu.
Tym samym to nie dominikanie byliby najstarszym zakonem występującym w Raciborzu a Krzyżowcy z Czerwoną Gwiazdą i to nie bożogrobcy założyli pierwszy szpital w mieście a krzyżowcy.
Merbot z Raciborza – biogram
Merbot albo urodził się albo pochodził z Raciborza. Przyszedł na świat ok. 1210-1225. Około 1240 r. związał się z czeskim zakonem Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą. Od ok. 1242 do 1253 r. był mistrzem szpitala pw. Ducha Świętego we Wrocławiu. W czasie sprawowania tej funkcji utworzył m.in. komendę zakonu i szpital w Kluczborku (ok.1250). Zakupił dla zakonu ziemię, na której lokowano później miasto Kluczbork. Nic nie wiadomo o tym co robił i gdzie przebywał w okresie od 1253 r. do 1260 r. Możliwe, że związał się z królem czeskim Przemysłem Ottokarem II i wraz z nim brał udział w krucjacie przeciwko Prusom (1254 – 1255). Wojska krzyżowców zbierały się w 1254 r. we Wrocławiu, gdzie wtedy prawdopodobnie przebywał nasz bohater.
Możliwe, że po 1255 r. utworzył komendę i szpital pw. Ducha Świętego zakonu krzyżowców w Raciborzu. Później przebywał prawdopodobnie w Pradze, gdzie był dom macierzysty zgromadzenia. W 1260 r. został wybrany mistrzem Zakonu Rycerskiego Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą i był nim do śmierci w 1276 r. W tym czasie m.in. odbudował szpital w Chebie (Czechy) i stworzył tam komendę krzyżowców (w latach 1271 – 1274). Prawdopodobnie został pochowany w kościele pw. Ducha Świętego w Pradze.
Opracowanie Christoph Sottor
Opracowania wykorzystane przy pisaniu tego artykułu(wybór):
– Hyckel Georg, Geschichte der Stadt Ratibor. Das Mittelalter, Augsburg 1956 r.
– Jacksche Franz, Geschichte des ritterlichen Ordens der Kreuzherren mit dem roten Sterne, Prag 1904 r.
– Jerzak Norbert, Początki działalności szpitalniczej krzyżaków z czerwoną gwiazdą na Śląsku., [w:] Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne Rok VI Nr 2 (11) s. 48 – 56, Legnica 2007
– Mika Norbert, Bożogrobcy raciborscy w średniowieczu, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym., pod red. M. Derwich, A. Pobóg – Lenartowicz, s.419 – 426, Wrocław – Opole 2000
– Pfotenhauer Paul, Die Kreuzherren mit dem rothen Stern in Schlesien, [w:] Zeitschrift des Vereins zur Geschichte und Alterthum Schlesiens, s.52 – 78, Breslau 1878
– Sossalla Jan, Przyczynki do historii krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, [w:] Nasza Przeszłość 23 (1966), s. 199-237, Kraków 1966.
Zdjęcie główne – Herb krzyżowców z czerwoną gwiazdą na fasadzie zamku w Dobřichovicach w Czechach, fot. Hynek Moravec, źródło wikipedia
