Dzieje zamku były już wielokrotnie przedstawiane w publikacjach przedwojennych w języku niemieckim, a po wojnie w języku polskim. W obydwu okresach koncentrowano się głównie na opisach kaplicy pw. św. Tomasza Becketa, która uchodzi za najwybitniejszy zabytek gotyckiej kaplicy zamkowej w Polsce. Mniejszym zainteresowaniem cieszyła się przeszłość całego zamku, który do 1945 roku był własnością rodu zu Hohenlohe-Schillingfürst. Po wojnie zamek przejęły polskie władze państwowe i popadł on w ruinę. W czasach PRL, w latach 1985–1990, przeprowadzono badania archeologiczne zamku, które koncentrowały się głównie wokół fundamentów domu książęcego, kaplicy zamkowej, budynku bramnego i niezabudowanych miejsc w przebiegu rozebranych murów obronnych. Badania archeologiczne potwierdziły hipotezy i przekazy pisemne, że przed zbudowaniem kamiennego zamku istniała tu drewniano-ziemna warownia obronna, której początki sięgają IX wieku.
Jej początki mają być dopiero z IX wieku, ale od stuleci różni dziejopisarze czy historycy przypisywali do Raciborza osady germańskie wymienione w „Cosmographii” Klaudiusza Ptolomeusza z Aleksandrii z II wieku. Z Raciborzem kojarzono osady Budorgis lub Eburum, wymienione przez Klaudiusza Ptolomeusza. Ostatnie ustalenia naukowców niemieckich przypisują jednak te osady do Moraw, okolic Brna i Ołomuńca. Aż do XIX wieku dziejopisarze podawali także, że w Raciborzu była stolica Kwadów, ale trzeba to pomiędzy bajki włożyć. Germańscy Kwadowie zamieszkiwali południowe Morawy, nad Dunajem. Początek filmu „Gladiator” pokazuje starcie legionów rzymskich cesarza Marka Aureliusza z Kwadami w czasie wojen markomańskich (plemię Markomanów żyło w Czechach i byli oni sprzymierzeni z Kwadami). W czasach cesarza Kommodusa Rzymianie opanowali prawie całe Morawy. Założyli obóz o nazwie Laugaricio koło Trenczyna nad rzeką Wag. W 180 roku wojska rzymskie poprowadziły ekspedycję przeciwko Burom, którzy zamieszkiwali obszar Bramy Morawskiej. Na mapach dotyczących wojen markomańskich umieszcza się Burów w Dacji, ale to błędna ich lokalizacja. Burowie żyli w Dacji dopiero w IV wieku. Możliwe, że rzymskie legiony dotarły aż na ziemię raciborską.
W I połowie II wieku, gdy Klaudiusz Ptolomeusz pisał „Cosmographię”, ta część Górnego Śląska nad górną Odrą była zamieszkana przez plemiona celtyckie i germańskie Związku Lugijskiego, a później Związku Wandalskiego. Na Górnym Śląsku żyło chyba plemię Burów, które na południu sąsiadowało z naddunajskim germańskim plemieniem Kwadów. W końcu IV wieku Burowie wraz z Wandalami wyruszyli nad Dunaj, gdzie mieli siedziby w Dacji. Stamtąd z Wandalami ruszyli dalej na zachód Europy i dotarli do Hiszpanii i do północnej Afryki. Nie wiadomo, kto zasiedlał ziemię raciborską w I połowie V wieku. Wtedy ziemia raciborska sąsiadowała z państwem Hunów, a po jego rozbiciu z państwem germańskich Gepidów (454–567). Tych z kolei rozbili germańscy Longobardowie w przymierzu ze środkowoazjatyckimi Awarami. Prawie do końca VII wieku tereny obecnych Węgier, Austrii, Słowacji, Moraw i Rumunii tworzyły kaganat awarski, który dopiero w latach 791–805 rozbił król Franków Karol Wielki.
Awarzy w wędrówce na zachód podporządkowali sobie Słowian i wraz z nimi toczyli wojny z cesarstwem wschodniorzymskim (Bizancjum). Słowianie byli liczniejsi od Awarów i rozprzestrzeniali się na obrzeżach kaganatu awarskiego. Już w końcu VI wieku pojawili się na ziemi raciborskiej. W latach 20. VII wieku doszło do powstania Słowian przeciwko Awarom (w 625 roku) i pod wodzą kupca frankijskiego Samona powstało pierwsze państwo słowiańskie, które objęło tereny od Krainy w Austrii na południu, do Łużyc na północy i Moraw na wschodzie. Centralny ośrodek państwa Samona był na Morawach. Przypuszczalnie w zasięgu państwa Samona znalazła się także ziemia raciborska. Około 660 roku państwo Samona znika. Po rozbiciu kaganatu awarskiego w końcu VII wieku na obszarze Czech, Moraw i Słowacji istniały księstewka słowiańskie podporządkowane Frankom. W latach 20. VIII wieku pod wodzą rodu Mojmirowiców powstało państwo wielkomorawskie, które podporządkowało sobie ziemie czeskie, Słowację, Węgry, Siedmiogród, Łużyce oraz część Śląska i ziemie Wiślan. Mojmirowice mieli być potomkami Samona z VII wieku. Istnieją hipotezy, że państwo wielkomorawskie sięgało aż po Wrocław. Raczej pewne jest, że ziemia raciborska została podporządkowana Wielkim Morawom. Jeden z ważniejszych ośrodków państwa wielkomorawskiego był w Ołomuńcu, a to niedaleko od Raciborza.
Już na początku istnienia państwo wielkomorawskie przyjęło chrześcijaństwo w obrządku zachodnim. Misjonarze frankońscy od początku IX wieku chrystianizowali Czechy i Morawy. W latach 863–884 miał miejsce epizod z próbą wprowadzenia obrządku wschodniego w języku słowiańskim w pierwszym słowiańskim biskupstwie nitrzańskim (Nitra na Słowacji). Misja bizantyjskich mnichów Cyryla i Metodego zakończyła się po ich śmierci, a obrządek wschodni w biskupstwie nitrzańskim został zabroniony. Na początku X wieku państwo wielkomorawskie przestało istnieć. Zostało rozbite przez wdzierających się na nizinę panońską Madziarów.
Z początkowego okresu istnienia państwa wielkomorawskiego posiadamy pierwsze informacje o słowiańskich mieszkańcach ziemi raciborskiej. Z ok. 844 roku pochodzą informacje tzw. Geografa Bawarskiego o plemionach słowiańskich i o tym, ile posiadały grodów obronnych. Na obszarze Bramy Morawskiej Geograf Bawarski zlokalizował plemię Gołęszyców, które miało 5 grodów, a w ich sąsiedztwie, w rejonie Głubczyc, mieli być Lupiglae z 20 grodami. Według ustaleń historyków grody Gołęszyców były w Lubomii, Hradcu, Międzyświeciu koło Skoczowa i koło Czeskiego Cieszyna. Piątego grodu upatruje się w Raciborzu, ale do tej pory nie znaleziono jego śladów.
Możliwe, że taki gród znajdował się gdzieś na wschód od Raciborza. Pola, na których jest dzisiaj dzielnica Raciborza Ocice, nazywano kiedyś Gola (wzmianka w dokumencie księcia raciborskiego Leszka z 22.01.1307 roku). Nazwę Golensizi (pol. Gołęszyce), wymienioną przez Geografa Bawarskiego, wywodzi się właśnie od słowa „gola” – miejsce gołe, kraj bezleśny, równina. Możliwym miejscem, gdzie mógł być ten gród Gołęszyców, są pola pomiędzy osiedlem Ocice Zamek a drogą do Stankowic (dawniej folwark Nowe Ocice). Na północ od drogi z Raciborza do Samborowic. Na zdjęciach lotniczych jest widoczna, znajdująca się pod ziemią, kolista struktura. Kształtem i rozmiarami przypomina grodzisko Gołęszyców w lesie koło Lubomii. Na mapie Reglera z 1764 roku widać dwa potoki, które opływały wzgórze. W XIX wieku zasypano potoki i wyrównano teren pod pola, ale tam, gdzie powinno być wnętrze grodu, jest wklęsłość. Mały lasek, który jest na tym polu, stoi obok przypuszczalnej palisady grodu. Lepiej widać to na zdjęciu cieniowanego reliefu (shaded relief). Od tego lasku, na prawo i do góry, widać łuk, który może być pozostałością palisady. Na zdjęciach lotniczych widać też, gdzie mogła być brama i most nad fosą z drogą prowadzącą do traktu opawskiego. W środku okręgu jest prostokąt. Może to być ślad po słowiańskiej świątyni.
Droga z Raciborza do Samborowic i dalej do Kietrza to dawny trakt do Opawy. Prawdopodobnie był on częścią starożytnego szlaku bursztynowego i możliwe, że przy tym trakcie mógł być gród Gołęszyców. Drugim miejscem, gdzie mógł być gród Gołęszyców, są okolice Lasu Obora, przy dawnym trakcie z Raciborza przez Rudy do Krakowa. W Lesie Obora znaleziono cmentarzysko kurhanowe ciałopalne datowane na okres od VI do IX wieku, czyli na okres, gdy pojawili się tutaj Słowianie. Takie cmentarzysko jest przesłanką do przypuszczenia, że w okolicy było osiedle Słowian. Na zdjęciach lotniczych Lasu Obora można zauważyć podejrzane koliste struktury, które do tej pory nie zostały przebadane. Na wschód od tego cmentarzyska, przy wschodnim skraju Lasu Obora, widać, że drzewa rosną w kręgach. Przypuszczam, że może tam być grodzisko pierścieniowate dwudzielne.
Grody Gołęszyców uległy zniszczeniu prawdopodobnie w okresie ekspansji państwa wielkomorawskiego w II połowie VIII wieku. Zabronili oni budowy osiedli obronnych i od tej pory życie mieszkańców ziemi raciborskiej toczyło się w małych wioskach.
(Te jaśniejsze prostokątne plamy, to dawny folwark Ocice Zamek)
Raczej takiego grodu Gołęszyców nie znajdziemy na wyspie w zakolu Odry, na której powstał raciborski zamek. Gród na wyspie, na ostrogu zakola Odry, wyglądał chyba inaczej. Wcześniej mogła tam być jakaś osada rybacka albo wielkomorawska strażnica, która miała kontrolować bród przez Odrę. Przed II wojną światową przy studni na dziedzińcu zamku odkryto drewno, które datowano na IX wiek, czyli okres gołęszycki i wielkomorawski. Przypuszczam, że powstał tu wielkomorawski gród obronny, który kontrolował ziemię raciborską, trakt z Opawy do Krakowa i bród przez Odrę. Na początku X wieku państwo wielkomorawskie zostało rozbite, ale chyba któryś z władców morawskich zachował kontrolę nad ziemią raciborską.
Po powstrzymaniu inwazji Węgrów na Niemcy w bitwie nad rzeką Lech w 955 roku przez króla niemieckiego Ottona I, wspierający go książę czeski Bolesław I Okrutny opanował północne Morawy i chyba część Śląska. Istnieją też przesłanki, że już jego ojciec, książę czeski Wratysław I, kontrolował Śląsk do Odry. To on miał założyć warownię Vratislava, z której powstał Wrocław. Gdy księżniczka czeska Dobrawa w 965 roku udawała się do Gniezna, żeby poślubić księcia Polan Mieszka, granicę władztwa czeskiego opuściła na północ od Wrocławia. Dopiero syn Mieszka i Dobrawy, Bolesław I Chrobry, przyłączył Śląsk do państwa Polan.
Jednak chyba dopiero po najeździe księcia czeskiego Oldrzycha, który w 1029 roku odebrał Polsce Morawy, gród na odrzańskiej wyspie nazwano Ratibor. Nazwę gród otrzymał chyba od jakiegoś przedstawiciela możnego rodu czeskiego. W rachubę wchodzą tylko dwa rody: Przemyślidzi i Werszowcy (Wrszowcy, Werszowcy, cz. Vršovci). Przypuszczam, że był to jakiś Ratibor Werszowec, po którym gród otrzymał nazwę. W rodzie Werszowców występowało to imię. Protoplasta rodu Wersz/Wrs/Vrš przybył z Czechem i Lechem do Kotliny Czeskiej na początku VIII wieku. Rusa dodano do braci Lecha i Czecha w XIII wieku. W kronikach czeskich legendarnych braci było dwóch – Lech i Czech.
Nazwa grodu „Ratibor” to zlatynizowany zapis imienia Racibor, które występowało u Słowian południowych – Chorwaci, Słoweńcy i Kraińcy – oraz u Słowian zachodnich – Czechów, Słowian między Łabą i Odrą oraz u Pomorzan. Wśród plemion polskich to imię nie było znane. Miejscowi wymawiali nazwę chyba Raczibor/Racziborz. W tej formie przetrwała ona do czasów nowożytnych. W dokumentach przyjęło się zapisywanie zlatynizowanej nazwy, ale używano też miejscowej formy nazwy czy czeskiej. Dopiero od połowy XVII wieku zlatynizowana forma nazwy Ratibor i jej germanizm Rathibor wypierają miejscową formę Raczibor. Od początku XIX wieku używano w zapisach nazwy tylko w zlatynizowanej formie Ratibor, która wyparła miejscowe formy nazwy także w mowie, a zgermanizowaną w piśmie. W piśmiennictwie polskim w Rzeczypospolitej używano nazwy „Racibórz” i „Ratibor”. Racibórz wywiedziono od śląskiej formy Raciborz (na Górnym Śląsku polskie „ó” było nieznane).
W 1050 roku książę Polski Kazimierz I Odnowiciel zdołał odzyskać Śląsk. Od 1054 roku musiał ze Śląska płacić Czechom trybut, ale mógł go zachować. Po jego śmierci w 1079 roku Śląsk na krótko, bo do 1081 roku, powrócił do Czech. Po tym, jak nowy książę Polski Władysław I Herman poślubił córkę króla Czech Wratysława II, Judytę, Śląsk wrócił do Polski, ale musiał z niego płacić trybut. W 1092 roku Władysław I Herman odmówił płacenia trybutu, co zapoczątkowało nowe wojny o Śląsk z Czechami. W 1103 roku książę czeski Borzywoj II najechał Śląsk i zdobył grody Ratibor oraz Koźle. Książę Śląska i Małopolski Bolesław III Krzywousty zawarł rozejm i wypłacił Borzywojowi 1000 grzywien. Czesi po trzech latach mieli oddać grody w Raciborzu i w Koźlu.
W 1104 roku odzyskano gród w Koźlu, który się spalił i został chyba opuszczony przez czesko-morawską załogę. Gród w Koźlu został odbudowany przez Krzywoustego. Wygnani jeszcze przed rządami Bolesława III Krzywoustego z Czech Božej i Mutina Werszowcy mogli w 1103 roku wrócić do kraju. W Polsce toczyła się wtedy wojna domowa pomiędzy synami Władysława I Hermanna, Zbigniewem i Bolesławem III Krzywoustym. W 1107 roku Borzywoj II został obalony przez Świętopełka Ołomunieckiego z bocznej linii Przemyślidów i uciekł do Polski. Obalono go dzięki wyprawie Bolesława III Krzywoustego i króla węgierskiego Kolomana przeciw Czechom.
W 1108 roku Bolesław III Krzywousty skorzystał z okazji, że Świętopełek z cesarzem Henrykiem V najechali Węgry, żeby obalić Kolomana. Polacy zaatakowali Śląsk i gdzieś w lasach koło Raciborza miało dojść do bitwy z Morawianami, którą wygrały wojska Krzywoustego. Wojska morawskie podążały na północ w celu zdobycia Koźla. Po tej bitwie wojska Krzywoustego miały zająć niebroniony gród Ratibor. Bitwa z Morawianami i zajęcie grodu Ratibor miało miejsce jesienią 1108 roku. Ta data roczna jest uznawana za pierwszą wzmiankę o Raciborzu, ale należałoby ją cofnąć o 5 lat do 1103 roku. Z umowy z 1103 roku wiadomo, że grody nad Odrą zajęli Czesi, a to potwierdza wcześniejsze istnienie grodu Ratibor.
Krzywousty najechał także same Czechy i dotarł aż pod Hradec Králové. Po drodze spalił trzy kasztelanie, ale wycofał się na Śląsk. Wojska czeskie Świętopełka, które zawróciły z wyprawy na Węgry, nie zdołały dopaść wojsk polskich. Książę czeski posądził o zdradę ród Werszowców. Głowa rodu Werszowców, Mutina, miał nic nie robić, żeby powstrzymać najazd Krzywoustego. Kanonika wyszehradzkiego Nemoja Werszowca oraz Mutinę Werszowca oskarżono o to, że mieli się spotkać z Krzywoustym w Świdnicy i tam omawiać plany obalenia Świętopełka. W Czechach doszło do masakry członków rodu Werszowców. Ponoć zabito 3000 osób z tego rodu. Chyba był to liczny ród. Wielu uciekło do Polski i tu zostali szlachtą. Rody Oksza i Rawicz mają się wywodzić z Werszowców. Jeden z Rawiczów o imieniu Wars założył wieś Warszawa.
Najazd Krzywoustego na Czechy sprowadził w 1109 roku wyprawę odwetową cesarza Henryka V i księcia Czech Świętopełka. Wojna jest znana z obrony grodów w Głogowie i Niemczy oraz mitycznej bitwy na Psim Polu. Pod Wrocławiem zbiegli do Polski Werszowcy zastawili zasadzkę na Świętopełka i zamordowali go. Krzywousty w 1110 roku ponownie najechał Czechy. W latach 1132-1137 miały miejsce trzy wyprawy księcia czeskiego Sobiesława na okolice Raciborza. Wcześniej, w 1110 roku, ten kuzyn Krzywoustego najeżdżał z nim Czechy, żeby obalić nowego księcia czeskiego, swojego brata, Władysława I.
30 maja 1137 roku Sobiesław zawarł z Krzywoustym porozumienie kończące polsko-czeskie wojny o Śląsk. Ziemia kłodzka, Śląsk Opawski i Karniowski pozostały przy Czechach, a reszta Śląska przy Polsce. Taki podział Śląska przetrwał do 1742 roku. Od 1137 roku granica polsko-czeska była kilka kilometrów na zachód od Odry i grodu Ratibor. Granicznymi rzekami były Troja i Psina. Krzanowice, Samborowice i Pietrowice Wielkie były już w Czechach. Po powstaniu księstwa raciborskiego w 1172 roku była to zachodnia granica tego księstwa. Przyłączenie Śląska w XIV wieku do królestwa czeskiego i unia z księstwem opawskim nie zmieniły przebiegu granic. Już po 1742 roku, gdy powstał pruski Kreis Ratibor, do 1812 roku była to zachodnia granica powiatu.
Czasy Bolesława III Krzywoustego to nie tylko pierwsza wzmianka o grodzie, z którego powstał zamek, ale i ukształtowanie granicy, która przetrwała prawie 6 wieków i miała duży wpływ na dzieje ziemi raciborskiej.
opracowanie Christoph Sottor
