Po II powstaniu śląskim (19/20.08 – 25.08.1920) i rozwiązaniu niemieckiej policji SiPo (Siecherheits Polizei) sytuacja na Górnym Śląsku nieco się uspokoiła. Bojówki niemieckie i polskie zaprzestały napadów na lokalne komisariaty plebiscytowe przeciwnika. W okresie do plebiscytu w marcu 1921 roku dochodziło do mordów na aktywistach plebiscytowych obydwu stron. Nadal dochodziło do bijatyk na wiecach i imprezach organizowanych przez przeciwne strony.
Na wiece Niemców Polacy wysyłali bojówkarzy, którzy wywoływali awantury i odwrotnie. Gazety obydwu stron prześcigały się w donoszeniu o terrorze przeciwnika, ale wyczyny własnych stronników już pomijały. Gdy obydwie strony, zdaniem Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej w Opolu (MKR miała siedzibę w budynku Rejencji Opolskiej – zniszczony w 1945 roku, dzisiaj jest tam skwer i Pomnik Bojownikom o Polskość Śląska Opolskiego, zwany babą na byku) przesadzały, na obszarze plebiscytowym ogłaszano stan oblężenia i wydawano zakaz organizowania zgromadzeń, przemieszczania się, godzinę policyjną, a także cenzurowano gazety. MKR wielokrotnie musiał ogłaszać stan oblężenia w całej Rejencji Opolskiej bądź w pojedynczych powiatach.
Po powstaniu komisariatów plebiscytowych (luty 1920) i ich organizacji, od połowy 1920 roku rozpoczęła się walka o głosy za Polską albo Niemcami. Toczyła się ona na wiecach, w kościołach, gazetach i poprzez plakaty i ulotki. Z tamtych czasów zachowało się wiele ulotek obydwu stron, które miały przekonywać – zwłaszcza niewykształconych chłopów i robotników – do zalet lub wad pozostania w Niemczech lub przyłączenia do Polski. Obydwie strony sugestywnymi obrazami nader często kłamały albo obiecywały przysłowiowe „gruszki na wierzbie”.
Do dziś w świadomości wielu Górnoślązaków pozostaje słynna „krowa Korfantego” jako symbol obietnic wyborczych. Korfanty, polski Komisarz Plebiscytowy, obiecał każdemu kto zagłosuje za Polską krowę i ziemię z parcelacji niemieckich majątków. Wielu uwierzyło, stąd do nie brak Ślązaków, którzy czekają na spełnienie przez Polskę tej obietnicy! Niemcy – rzecz jasna – wyśmiewali to i w rysunkach satyrycznych dyskredytowali Korfantego. Polska z kolei akcentowała antypolską politykę Prus i wyzysk polskiego chłopa oraz robotnika.
Korfanty to postać kontrowersyjna, do dziś przez jednych kreowana na zbawcę Górnego Śląska i najważniejszego orędownika sprawy polskiej, a przez innych na największego szkodnika. W 1919 roku, będąc posłem do Reichstagu, zetknął się z księdzem Carlem Ulitzka, od którego miał skopiować na swoje potrzeby ideę autonomicznego Górnego Śląska. Polski Sejm 15 lipca 1920 roku uchwalił „Statut Organiczny Województwa Śląskiego”. W listopadzie 1920 roku Niemcy wysunęli projekt powstania odrębnego Landu Oberschlesien, ale został odrzucany (w referendum 1922 roku tylko 9% uprawnionych do głosowania opowiedziało się za powstaniem Landu). Ślązacy w niemieckiej części Górnego Śląska woleli, by ich Oberschlesien pozostało częścią Kraju Związkowego Prusy (Niemcy były republiką federacyjną).
Korfanty uchodzi też za inicjatora pomysłu, by do udziału w plebiscycie dopuścić tych, którzy urodzili się na Górnym Śląsku, ale z niego wyemigrowali, np. do Zagłębia Ruhry. Ttakże przywódca polskich narodowców Roman Dmowski – przedstawiciel Polski na konferencji paryskiej – to postulował. Strona Polska liczyła, że emigranci będą głosować w miejscach zamieszkania, np. w Zagłębiu Ruhry, które było okupowane przez Francuzów.
W 1920 roku, gdy ustalano warunki plebiscytu, projekt ten przedstawił Radzie Ambasadorów prof. Eugeniusz Romer. Przy pomocy Francuzów pomysł zaakceptowano (oficjalnie 24.01.1921 roku) i emigranci mogli wziąć udział w głosowaniu, ale musieli się stawić w miejscach skąd pochodzili na Górnym Śląsku.
Wykorzystali to Niemcy i zorganizowali przyjazd emigrantów na plebiscyt. Gdy strona polska zorientowała się, że przysporzy to więcej głosów Niemcom, zaczęła protestować, najgłośniej Korfanty. W listopadzie 1920 roku na wiecu w Oleśnie miał wzywać, by „emigrantów przegnać jak psów do lasów i tam zatłuc”. Strona niemiecka usiłowała wykorzystać te słowa, podobnie jak i wiele innych przypisywanych mu naruszeń uregulowań prawnych dotyczących obszaru i kampanii plebiscytowej, dążąc do wydalenia Korfantego z obszaru plebiscytowego.
30 grudnia 1920 r. Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku postanowiła, że uprawnionymi do głosowania zostaną osoby, które 1 stycznia 1921 r. miały ukończony 20 rok życia oraz: urodziły się i mieszkają w obrębie obszaru plebiscytowego (kategoria A); urodziły się w obrębie obszaru plebiscytowego, ale już tam nie zamieszkują (kategoria B); tzw. emigranci, nie urodziły się w obrębie obszaru plebiscytowego, ale osiedliły się tam przed dniem 1 stycznia 1904 r. (kategoria C); przed rokiem 1920 zostały przez władze niemieckie wysiedlone z obszaru plebiscytowego (kategoria D).
Strona polska starała się by MKR jak najpóźniej ogłosił termin plebiscytu, licząc, że utrudni to przyjazd emigrantów. W początku 1921 roku Korfanty ciągle przebywał w Opolu w towarzystwie szefa MKR, generała Le Rond. Dopiero 27 lutego 1921 roku biuletyn MKR ogłosił termin plebiscytu na Niedzielę Palmową 20 marca 1921 roku. W ciągu trzech tygodni musiano wszystko zorganizować. Wybrać komisje plebiscytowe, przygotować karty do głosowania i sprowadzić emigrantów do miejsc gdzie mieli głosować. Musiano ich przewieźć i znaleźć miejsce zakwaterowania.
Ze strony niemieckiej przygotowaniami do transportu emigrantów, ich zakwaterowaniem i wyżywieniem zajmowały się „Vereinigten Verbänden Heimattreuer Oberschlesier“ (VVHO, Zjednoczone Związki Wiernych Ojczyźnie Górnoślązaków), którymi kierował Adolf Kaschny z Raciborza. Organizowaniem transportu i przyjęcia emigrantów zajmował się Oberlandesgerichtsrat Ernst a w powiecie raciborskim Landgerichtsrat Bandmann. Do głosowania w plebiscycie zgłosiło się ponad 180 tys. górnośląskich emigrantów, którzy chcieli zagłosować za Niemcami i tych trzeba było tu przywieźć. W ciągu tych trzech tygodni VVHO zorganizował 215 pociągów z całych Niemiec, które przybyły wciągu tygodnia przed plebiscytem.
Strona polska zdołała zorganizować 15 pociągów z Polski tych, którzy chcieli zagłosować za przyłączeniem do niej. Przywiozły one 10 000 Polaków, głównie z Kongresówki.
Emigrantom z terenu Niemiec władze zapewniały bezpłatną podróż, zakwaterowanie i wyżywienie. Dodatkowo każdy zatrudniony mógł uzyskać odszkodowanie za utracony czas pracy, jeśli po powrocie okazał przywiezioną z sobą kartkę „Polska – Polen”, co potwierdzało zagłosowanie za pozostawieniem obszaru plebiscytowego w granicach Niemiec. Emigranci zostali serdecznie przyjęci przez zwolenników pozostania przy Niemczech.
Znów pojawiły się oskarżenia. Ze strony niemieckiej, że strona polska rozpętała kampanię nienawiści przeciw „bandom niemieckich emigrantów”. Bojówki polskie – jak donoszono – miały na nich napadać, rabować, a zdarzyły się ponoć przypadki ostrzeliwania pociągów i podpalania baraków, w których kwaterowano przybyłych. Na wiecach protestacyjnych domagano się wykluczenia emigrantów z głosowania i wzywano ludność polską, aby odmawiała im udzielenia schronienia i żywności. Takie same zarzuty padały ze strony polskiej w stronę Niemców.
Kontroler powiatowy Raciborza, major Carlo Invrea, wobec narastających aktów agresji wobec emigrantów 3 marca ogłosił stan oblężenia w powiecie. Zakazano wieców i zgromadzeń a na drogach ustawiono posterunki kontrolne. Naczelnicy gmin zostali zobowiązani do udostępnienia pomieszczeń dla emigrantów w szkołach i restauracjach, jeżeli zabraknie dla nich kwater prywatnych. Za niewykonanie tych poleceń groziły dotkliwe kary.
W ciągu tygodnia przed plebiscytem do Raciborza przybyło 5.819 emigrantów chcących głosować za Niemcami. Byli to urodzeni tu Niemcy, Ślązacy, Morawiacy, Żydzi i Polacy. Miejscowi organizowali dla nich przyjęcia, koncerty, przedstawienia teatralne, pochody z pochodniami. Mnożyły się oskarżenia Polaków o kontynuowanie akcji nienawiści do emigrantów. W tygodniu przed plebiscytem z Raciborza i obszaru plebiscytowego wyrzucono polskiego zastępcę Podkomisarza Plebiscytowego Romana Strzodę.
W atmosferze wielkiego napięcia przyszedł dzień plebiscytu – 20 marca. Powiat raciborski ziemski i miejski były w VI Okręgu Plebiscytowym wraz z powiatem rybnickim. Umieszczenie w okręgu z rybnickim miało później wpływ przy weryfikacji wyników plebiscytu. Doprowadziło do późniejszego oderwania części powiatu raciborskiego. Gdyby raciborski był w osobnym okręgu, to najprawdopodobniej do tego by nie doszło.
Z udziału w plebiscycie były wykluczone gminy: Hać, Nowa Wioska i Owsiszcze. O ich przynależności miała zdecydować po podziale Górnego Śląska komisja graniczna. W sąsiednim powiecie głubczyckim przeprowadzono plebiscyt, ale większość tego obszaru, w przypadku przyłączenia Górnego Śląska do Polski, miała być przyłączona do Czechosłowacji.
20 marca 1920 roku, w Niedzielę Palmową, lokale plebiscytowe otwarto o godzinie 8 rano i zamknięto o godzinie 20 wieczorem. Na całym Górnym Śląsku tłumy wzięły w głosowaniu. Nawet osoby stare i schorowane przywożono autami czy furmankami do komisji plebiscytowych.
Na Górnym Śląsku 97% uprawnionych do głosowania wzięło udział w plebiscycie. Głosujący w lokalach plebiscytowych otrzymywali 2 białe karty: „Polska – Polen” i „Deutschland – Niemcy”. Wrzucali do urny jedną a drugą mieli zniszczyć. Karty do głosowania emigrantów były w kolorze czerwonym.
W powiecie raciborskim na 45.053 uczestniczących w głosowaniu 18.518 osób, czyli 41,1 % oddało głosy za Polską, natomiast 26.349 – 58,5 % za Niemcami. W Raciborzu głosowało 24.675 osób przy frekwencji 97,4 %. Oddano 2227 (9 %) głosów za Polską i 22.291 (90,3 %) za Niemcami. – Niżej szczegółowe wyniki głosowania w poszczególnych gminach.
Gdy nazajutrz ogłoszono tymczasowe wyniki i okazało się, że Polska przegrała ten plebiscyt, w gazetach polskich pojawiły się masowo doniesienia o rzekomych aktach przemocy wobec głosujących Polaków. Niemiecka strona zarzucała z kolei przemilczanie niewygodnych na Polaków faktów. Polskie gazety, np. „Nowiny Raciborskie”, miały pomijać informacje, że w wioskach na prawym brzegu Odry, gdzie większość była za Polską, polscy bojówkarze sprawdzali jaką kartę wyniesiono z lokalu plebiscytowego. Jak była to karta „Polska – Polen” (co oznaczało głosowanie za Niemcami) głosującego pobito. W tej atmosferze – jak dowodzono – tylko nieliczni decydowali się na oddanie głosu za Niemcami. Rozpoczęło się szukanie winnych przegranej. Uznano, że zdecydowali o tym emigranci. Stanowisko to podtrzymywane jest często we współczesnej literaturze. Atmosfera po plebiscycie była napięta. 23 marca zamordowano w Zabełkowie niemieckiego działacza plebiscytowego nauczyciela Görlicha.
Strona polska spodziewała się porażki w plebiscycie i nie zamierzała respektować jego wyniku. Już w styczniu 1921 roku w Poznaniu opracowano plany kolejnego powstania, a 13 marca (tydzień przed plebiscytem) rozesłano instrukcje do lokalnych dowódców tajnej POW GS. W kwietniu wyznaczono termin powstania na 3 maja. Rozkazy rozesłano tydzień wcześniej, choć później podkreślano, ze zryw nastąpił spontanicznie. Powstańcy polscy zajęli większość prawobrzeżnej części Górnego Śląska i oblegali lewobrzeżny Racibórz. Miasta i linii frontu na Odrze broniły niemieckie oddziały Selbstschutzu i wojska włoskie.
W obliczu klęski powstańców w bitwie pod Górą Św. Anny wojska rozjemcze rozdzieliły walczące strony w połowie czerwca 1921 roku. Rozpoczęto pertraktacje w sprawie podziału Górnego Śląska. W czerwcu 1922 roku podzielono go pomiędzy Polskę i Niemcy. Podział dotknął też powiat raciborski. Odłączono od powiatu raciborskiego i przyłączono do Polski 21 gmin i 19 obszarów dworskich na prawym brzegu Odry, obejmujących 127,36 km kw. i 16.022 mieszkańców. Po utracie Kraiku Hulczyńskiego raciborski powiat ziemski utracił kolejne 25% swojego terytorium.
Oprac. Christoph Sottor
Wyniki głosowania w gminach i w obszarach dworskich powiatu raciborskiego:
Gminy wiejskie:
Adamowice 234 Polska 189 Niemcy 77 emigrantów
Chałupki 39 Polska 262 Niemcy 129 emigrantów
Babice 436 Polska 496 Niemcy 124 emigrantów
Bełsznica 302 Polska 117 Niemcy 71 emigrantów
Bieńkowice 598 Polska 581 Niemcy 148 emigrantów
Bluszczów 264 Polska 95 Niemcy 86 emigrantów
Bogunice 106 Polska 91 Niemcy 53 emigrantów
Bojanów 77 Polska 357 Niemcy 77 emigrantów
Bolesław 62 Polska 305 Niemcy 55 emigrantów
Borucin 20 Polska 793 Niemcy 169 emigrantów
Brzeźnica 310 Polska 168 Niemcy 49 emigrantów
Budziska 382 Polska 76 Niemcy 50 emigrantów
Buków 176 Polska 50 Niemcy 35 emigrantów
Czerwięcice 29 Polska 55 Niemcy 16 emigrantów
Cyprzanów 32 Polska 103 Niemcy 20 emigrantów
Ligota Książęca 89 Polska 29 Niemcy 7 emigrantów
Ligota Tworkowska 131 Polska 36 Niemcy 35 emigrantów
Gamów 252 Polska 148 Niemcy 30 emigrantów
Gajowice 81 Polska 27 Niemcy 3 emigrantów
Grzegorzowice 227 Polska 137 Niemcy 30 emigrantów
Gorzyce 698 Polska 270 Niemcy 288 emigrantów
Pietrowice Wielkie 55 Polska 1772 Niemcy 387 emigrantów
Kuźnia Raciborska 716 Polska 695 Niemcy 295 emigrantów
Brzezie 733 Polska 707 Niemcy 242 emigrantów
Janowice 52 Polska 262 Niemcy 58 emigrantów
Kamień 108 Polska 42 Niemcy 34 emigrantów
Gorzyczki 420 Polska 150 Niemcy 118 emigrantów
Pietraszyn 13 Polska 433 Niemcy 134 emigrantów
Kornica 79 Polska 133 Niemcy 60 emigrantów
Kornowac 211 Polska 67 Niemcy 28 emigrantów
Krzanowice 69 Polska 2134 Niemcy 424 emigrantów
Krzyżanowice 350 Polska 557 Niemcy 262 emigrantów
Lasoki 129 Polska 21 Niemcy 8 emigrantów
Lekartów 53 Polska 211 Niemcy 45 emigrantów
Łęg 143 Polska 185 Niemcy 20 emigrantów
Lubomia 897 Polska 408 Niemcy 281 emigrantów
Łubowice 123 Polska 39 Niemcy 2 emigrantów
Maków 146 Polska 394 Niemcy 83 emigrantów
Markowice 585 Polska 590 Niemcy 106 emigrantów
Nędza 193 Polska 472 Niemcy 88 emigrantów
Nieboczowy 298 Polska 79 Niemcy 42 emigrantów
Miedonia 158 Polska 84 Niemcy 27 emigrantów
Ocice Górne 25 Polska 179 Niemcy 43 emigrantów
Odra 87 Polska 76 Niemcy 25 emigrantów
Olza 275 Polska 185 Niemcy 133 emigrantów
Ostróg 404 Polska 2945 Niemcy 543 emigrantów
Pawłów 271 Polska 353 Niemcy 94 emigrantów
Pogrzebień 238 Polska 112 Niemcy 62 emigrantów
Krowiarki 27 Polska 474 Niemcy 158 emigrantów
Ponięcice 32 Polska 138 Niemcy 27 emigrantów
Raszczyce 344 Polska 193 Niemcy 55 emigrantów
Gródczanki 1 Polska 108 Niemcy 43 emigrantów
Rogów 457 Polska 182 Niemcy 92 emigrantów
Roszków 146 Polska 175 Niemcy 100 emigrantów
Ruda 179 Polska 34 Niemcy 13 emigrantów
Rudyszwałd 115 Polska 354 Niemcy 136 emigrantów
Rudnik 202 Polska 368 Niemcy 115 emigrantów
Samborowice 25 Polska 487 Niemcy 86 emigrantów
Żerdziny 134 Polska 94 Niemcy 32 emigrantów
Ciechowice 169 Polska 69 Niemcy 15 emigrantów
Szonowice 58 Polska 163 Niemcy 36 emigrantów
Szymocice 80 Polska 42 Niemcy 8 emigrantów
Strzybnik 100 Polska 101 Niemcy 40 emigrantów
Sławików 181 Polska 153 Niemcy 59 emigrantów
Solarnia 369 Polska 68 Niemcy 21 emigrantów
Studzienna 462 Polska 689 Niemcy 84 emigrantów
Sudół 172 Polska 284 Niemcy 41 emigrantów
Syrynia 792 Polska 196 Niemcy 134 emigrantów
Tworków 480 Polska 909 Niemcy 257 emigrantów
Uchylsko 126 Polska 15 Niemcy 27 emigrantów
Turze 923 Polska 213 Niemcy 95 emigrantów
Kobyla 318 Polska 90 Niemcy 58 emigrantów
Wojnowice 161 Polska 511 Niemcy 128 emigrantów
Zabełków 388 Polska 368 Niemcy 182 emigrantów
Zawada Książęca 203 Polska 257 Niemcy 31 emigrantów
Obszary dworskie
Babice 13 Polska 59 Niemcy 14 emigrantów
Bluszczów 45 Polska 12 Niemcy brak emigrantów
Borucin 1 Polska 57 Niemcy 2 emigrantów
Brzeźnica 23 Polska 35 Niemcy 27 emigrantów
Buków 21 Polska 25 Niemcy 16 emigrantów
Czerwięcice 19 Polska 95 Niemcy 18 emigrantów
Grabówka 49 Polska 15 Niemcy 5 emigrantów
Gorzyce 47 Polska 27 Niemcy 4 emigrantów
Kuźnia Raciborska 23 Polska 55 Niemcy 3 emigrantów
Brzezie 5 Polska 35 Niemcy 1 emigrant
Kornica 3 Polska 62 Niemcy brak emigrantów
Kornowac 86 Polska 48 Niemcy 26 emigrantów
Krzyżanowice 45 Polska 49 Niemcy brak emigrantów
Łubowice 17 Polska 41 Niemcy 20 emigrantów
Maków 5 Polska 112 Niemcy 32 emigrantów
Miedonia 11 Polska 55 Niemcy 10 emigrantów
Pawłów 3 Polska 66 Niemcy 19 emigrantów
Krowiarki 2 Polska 200 Niemcy brak emigrantów
Ponięcice 2 Polska 83 Niemcy 18 emigrantów
Pruski Bogumin 1 Polska 69 Niemcy 15 emigrantów
Racibórz zamek 17 Polska 147 Niemcy 5 emigrantów
Gródczanki brak głosów za Polską 38 Niemcy 6 emigrantów
Roszków 18 Polska 85 Niemcy 24 emigrantów
Rudnik 3 Polska 94 Niemcy 8 emigrantów
Szonowice 8 Polska 78 Niemcy 19 emigrantów
Strzybnik 19 Polska 118 Niemcy 37 emigrantów
Sławików 7 Polska 102 Niemcy 26 emigrantów
Tworków 5 Polska 93 Niemcy brak emigrantów
