W poprzednich dwóch odcinkach poinformowaliśmy o drugim wydaniu przewodnika turystycznego po Raciborzu z 1891 roku. Za przewodnikiem przedstawiliśmy ówczesne raciborskie hotele i restauracje, różne informacje o mieście, między innymi transport, a także rzeczy godne obejrzenia w Raciborzu. Następnie autor przewodnika zaprasza do
spaceru po mieście.
Stwierdza, że na rogu Rynku, obok kościoła św. Jakuba, mieści się ratusz, wybudowany w 1820 roku. W środku Rynku natomiast znajduje się kolumna Maryjna z 1725 roku, zaś na północ od ratusza – podominikański kościół św. Jakuba. Za nim były ujeżdżalnia i stajnie III eskadronu Śląskiego Regimentu Ułanów Nr 2 von Katzlera.
kolumną Maryjną i ratuszem
Na wschód od ratusza, przy ul. Szewskiej, stoi synagoga, wybudowana w stylu mauretańskim w 1887 roku, zaliczana do „wspaniałości Raciborza”. Stąd dochodzi się do ul. Katedralnej i Dworcowej (obecnie ul. Mickiewicza). Przy ul. Katedralnej stoi kościół farny, wybudowany w XIII stuleciu z wieżą w stylu gotyckim, powiększoną w 1887 r. Po tej najładniejszej ulicy miasta dochodzi się do dworca kolejowego, w pobliżu którego znajduje się odlewnia staliwa i żeliwa Ganz & Sp. zatrudniająca ok. 400 robotników. Dalej mieści się część przemysłowa, a następnie Królewski Zakład Karny, jeden z największych na Śląsku, przewidziany na 700 więźniów.
Z Rynku w kierunku południowym dociera się ul. Nową do budynku Sądu Krajowego (obecnie budynek Sądu Rejonowego); po sąsiedzku był w budowie nowy gmach sądowy (przy ul. Wojska Polskiego — mieszczący ostatnio Zakład Poprawczy). Ulicą Międzymurza (Zwingerstraße, dzisiejsza ul. Wojska Polskiego) dochodzi się do nadobnego, przed kilku laty założonego, pl. Polko (obecnie pl. Wolności), przy którym znajduje się pomnik Germanii, wzniesiony w 1883 roku. Zaraz obok stoi zakład dla głuchoniemych, jeden z największych w Niemczech, z ok. 300 wychowankami.
Z Rynku w kierunku północnozachodnim prowadzi ul. Panieńska (Jungfernstraße, obecnie ul. Chopina) z kościołem ewangelickim i gimnazjum. Natomiast ul. Odrzańska prowadzi na północ do mostu zamkowego przez Odrę, stanowiącą granicę między miastem a Bosaczem, względnie rewirem „Zamek Racibórz”. Po tamtej stronie Odry znajduje się „starożytny zamek książąt raciborskich”, z kaplicą zamkową, budynkiem kamery książęcej i parkiem, założonym w 1890 roku.
Miejsca rozrywkowe
W poprzednim odcinku pisaliśmy za przewodnikiem o rozrywkach w mieście. Autor przewodnika nie ogranicza się jednak tylko do Raciborza, ale wskazuje także na miejsca rozrywkowe poza miastem Raciborzem.
Powołuje się zatem restaurację „Villa Nova” na prawym brzegu rzeki Odry, położoną w odległości ¼ godziny od miasta. Podkreśla się, że jest to ładny lokal restauracyjny z dwoma wielkimi ogrodami oraz kręgielnią. Przewodnik powołuje także „Lucasynę”, również położoną na prawym brzegu Odry w dzielnicy, nazywanej dzisiaj „Dębiczem”, jednak w odległości ¾ godziny od miasta. Tu również jest ładny lokal restauracyjny z dużym ogrodem.
Więcej miejsca poświęca się „Widokowi” (Aussicht) w lesie miejskim. Znajduje się on także na prawem brzegu rzeki Odry w odległości 1 ½ godziny od Raciborza. Jest tam przestronna restauracja z dużą kolumnadą i wieżą widokową, skąd ma się piękny widok na dolinę Odry po Beskidy, czyli przedgórze Karpat. W okresie letnim z Raciborza do „Widoku” kursowała regularna komunikacja omnibusowa. Dla pieszych w 1879 roku urządzono piękną promenadę. Ten lasek miejski książę raciborski przed 600 laty podarował odważnym mieszkańcom w podzięce za obronę miasta.
Dalej przewodnik proponuje wycieczkę do „Sans-Souci”, lokalu restauracyjnego z dużym ogrodem, położonego w odległości 1 godziny od Raciborza na lewym brzegu Odry, na przedłużeniu ul. Gamowskiej, przez „Wymole”. Autor przewodnika odsyła także do „Wzgórza Domsa” (Doms Anhöhe, przy drodze do Pawłowa) z restauracją i dużym ogrodem, 1 ¼ godziny od miasta. Skądinąd wiadomo, że w niedziele na początku ul. Gamowskiej stały dorożki, którymi można było dostać się do obu tych lokali.
W przewodniku podkreśla się, że uroczy widok na dolinę Odry mają zwiedzający park koło pałacu w Łubowicach, miejscu urodzenia poety Josepha von Eichendorffa (1788–1857). Tu powstało wiele jego pieśni.
Następnie przewodnik przedstawia propozycje całodziennych wycieczek we wszystkich kierunkach. Na pierwszym miejscu wymienia się Rudy ze starodawnym, byłym klasztorem cystersów, „od 1840 roku często przebudowanym” ze „słynnym parkiem” oraz Sławięcice z pałacem księcia von Ujezd oraz z parkiem.
W kierunku południowym przewodnik proponuje całodzienne wycieczki do Szylerzowic (Schillersdorf, obecnie Šileřovice w Czechach; trzeba mieć na uwadze, że w 1891 roku, kiedy wydano przewodnik, Szylerzowice należały do powiatu raciborskiego) z pałacem „barona von Rothschilda” oraz „niezrównanie pięknym parkiem”. Inna propozycja dotyczy Tworkowa, gdzie mieści się pałac z parkiem hrabiego von Saurma. Przewodnik podkreśla także, że Tworków jest siedzibą „niezmordowanego historyka dr. A. Weltzla”. Jako dalszy cel podróży wymienia się Krzyżanowice z zamkiem i parkiem księcia von Lichnowsky’ego.
właściciel: Wilhelm hrabia von Salma, baron von und zu Jeltsch
Przewodnik proponuje także dalsze wycieczki, na przykład do Karniowa (wówczas Jägerndorf, obecnie Krnov), ze słynną górą zamkową, przez Opawę do Grodźca (Graetz, obecnie Hradec nad Moravíci) i na Łysą Górę (Lysá Horá) a także przez Chałupki do Bogumina (Oderberg, obecnie Bohumín).
Jako miejsca dalszych wycieczek przewodnik proponuje Kraków, Wieliczkę i Tatry. Niewątpliwie o rzetelności wydawcy przewodnika świadczy jedna poliniowaną kartka poprzedzona prośbą o nadesłanie do wydawnictwa, opatrzonych podpisem, wszelkich uwag odnoszących się do wrażeń z wizyty w Raciborzu jak i wszelkich dalszych doświadczeń w celu wykorzystania ich w kolejnych wydaniach.
Należy podkreślić, że przewodnik zawiera mapę Śląska oraz mapę połączeń kolejowych środkowych i wschodnich Niemiec.
Za najważniejszy należy niewątpliwie uznać bardzo dokładny, jedyny w swoim rodzaju, plan miasta Raciborza dołączony do przewodnika. Obejmuje on samo miasto, jak i Ostróg, Płonię oraz Nowe Zagrody.
Szczególnie ważne wydają się, zamieszczone na odwrocie mapy, ponumerowane objaśnienia. Zauważamy jednak, że przewodnik nie zawiera wykazu ulic, jakie zwyczajowo mają współczesne plany miast. Mamy zatem od nr. 1 do nr. 4 kościoły, od nr. 5 do 11 – szkoły w publicznych budynkach, 12 – 15 — szkoły w budynkach prywatnych, 16 – 37 — państwowe i miejskie urzędy i instytucje w budynkach publicznych, 38 – 45 — urzędy i instytucje w budynkach prywatnych, 46 – 103 b — fabryki, 104 – 109 a — restauracje, sale koncertowe itp. 110 – 116 a — ogrody towarzyskie, 117 – 129 — place oraz 130 — pomnik. Ponadto wykaz wskazuje trzech spedytorów. Sam plan podzielony jest na kwadraty, a obok pozycji we wspomnianych objaśnieniach zamieszczone jest położenie, co oczywiście ułatwia ich odnalezienie. Niektóre znaczniejsze miejsca są dodatkowo opisane na planie. Stąd wiemy, że w budynku, obecnie zajmowanym przez budynek ekspozycyjny Muzeum przy ul. Chopina (Jungfernstraße) znajdowała się Wyższa Szkoła dla Dziewcząt (kwadrat C-2, numer 12). A zaraz obok (nr 79) mieściła się siódma (z dziewięciu) fabryka cygar Fröhlich & Comp. (kwadrat C-2).
Dwie dalsze „Wyższe Szkoły dla Dziewcząt” znajdowały się w klasztorze urszulanek (nr 5 — naroże ul. Wojska Polskiego i Klasztornej — sala gimnastyczna „Sokół” jest jedyną pozostałością po klasztorze i jego szkołach) oraz przy ul. Drzymały (nr 13 — w budynku po wojnie zajmowanym przez miejską szkołę muzyczną, przed jej przeniesieniem na ul. Ogrodową). Z objaśnień do planu miasta dowiadujemy się, że w Raciborzu były wówczas nawet dwa przedszkola (Froebel’sche Kindergarten) – przy ul. Browarnej (D 3) oraz na rogu ul. Drzymały i Głowackiego (E 4). Skądinąd wiadomo, że przedszkole mieściło się także w klasztorze urszulanek.
Plan informuje nas o istnieniu w Raciborzu trzech szpitali: „św. Mikołaja” na rogu ul. Rybnej (przebiegającej od mostu odrzańskiego w dół Odry) i dzisiaj także nieistniejącej „Hospital Straße”, „Ciała Chrystusowego” przy ul Solnej oraz „św. Łazarza” przy ul. Leczniczej 7 (obecnie siedziba Raciborskiego Przedsiębiorstwa Inwestycyjnego). Zaś Fabryka Obuwia Langera (nr 66) miała siedzibę w podwórzu przy obecnej ul. Wojska Polskiego (Zwingerstraße), gdzie później ulokowana była drukarnia Meyera, a po 1945 r. jedyna drukarnia w Raciborzu.
Fotografie ze zbiorów Pana Henryka Sowika (serdeczne podziękowania!) oraz autora a także z „domeny publicznej”. I tym razem uzupełniliśmy opis przewodnika większą ilością różnych widoków starego Raciborza.
Podziękowania dla Pana Christopha Sottora, który zwrócił uwagę na istnienie przewodnika w Bibliotece Narodowej i udostępnił plan miasta Raciborza w dobrej rozdzielczości.
Obszerniejszym opisem planu miasta chcieliśmy zdopingować stosowne instytucje do wydania aktualnego planu miasta Raciborza. Ostatni plan Raciborza pochodzi z 2015 roku, a przedstawia on jedynie centrum miasta.
Paweł Newerla
