W artykułach o dziejach księstwa raciborskiego, publikowanych na portalu „Ziemia Raciborska.pl” (dotychczas 2 części, o księstwie w czasach Piastów i w czasach Przemyślidów opawskich do 1424 roku), podawałem informacje o terytoriach i granicach. Brakowało informacji o wielkości księstwa.
W licznych publikacjach nt. Górnego Śląska, po polsku i po niemiecku, nie natrafiłem na konkretne dane o wielkości poszczególnych księstw górnośląskich w średniowieczu. Jeżeli podawane są jakieś wielkości, to tylko szacunki „około”, bardzo niepewne. Podobny problem mamy z określeniem wielkości księstw śląskich w czasach habsburskich i powiatów od 1743 roku, już w czasach pruskich.
Dopiero pod koniec XVIII wieku wielotomowa publikacja Friedricha Alberta Zimmermanna „Beyträge zur Beschreibung von Schlesien” z lat 1783-1796 (13 tomów), zawiera wielkości poszczególnych powiatów podane w milach kwadratowych (mila² – □Meile miała 56,738 km²). Tom 3 z 1783 roku i tom 4 z 1784 roku zawierają informacje o powiatach i ziemiach dawnego księstwa raciborskiego. W tomie 3 mamy informacje o ziemi pszczyńskiej i ziemi wodzisławskiej, a w 4 tomie o powiecie raciborskim i tam Zimmermann podaje wielkość powiatu raciborskiego na 14 mil².
W 1795 roku w „Einige allgemeine Nachrichten von Schlesien.” F. A. Zimmermann podaje wyliczenia rektora Scheibla dotyczące wielkości księstwa raciborskiego w 1742 roku na 17⅖ mil² i radcy dworskiego von Sacka, wskazujące na 18 mil². Późniejsze wydawnictwa powtarzają te wielkości. W 1860 roku Theodor Schück w „Ober-Schlesien. Statistik des Regierungs-Bezirks Oppeln” podaje dla powiatu raciborskiego z lat 1743 – 1817 powierzchnię 17 mil² (w 1860 roku jeszcze w milach², w 1874 roku wprowadzono system metryczny).
W Raciborzu, w 2008 roku, dr Ryszard Kincel opublikował w periodyku „Ziemia Raciborska” (wydawnictwa WAW) artykuł „Z dziejów powiatu raciborskiego”, gdzie podaje wielkości powiatu raciborskiego dla okresu od 1743 roku do 1999 roku. Dla powiatu z lat 1743 – 1817 przyjął wielkość podaną przez Zimmermanna w 1784 roku, czyli 14 mil² i wyliczył z tego 791 km². Nie wiem jaką wielkość przyjął dr Kincel dla mil², ale nie była to mila² pruska. Po przeliczeniu wg mili² pruskiej otrzymamy nie 791 km² a 794,33 km². Także następne podane przez dr Kincla wielkości powiatu są błędne. Niektóre mogą dziwić, np. dla powiatu z lat 1818 – 1919 podaje 961 km² powierzchni, gdy leksykony z wynikami spisów powszechnych, które ukazywały się często po 1870 roku (średnio co 7 lat był nowy Gemeindelexikon) podają 85846 hektarów czyli858,46 km² w 1910 roku.
W 1885 roku powiat był trochę mniejszy – 857,94 km². Prawdobodobnie ten nabytek terytorialny powstał po wyprostowaniu biegu Odry koło Bogumina. W takiej „wikipedii” znajdujemy z kolei, dla tego samego okresu (1818-1919), 888.74 km² powierzchni powiatu raciborskiego! Trudno ustalić źródło tych danych. W wikipedii wszystkie wielkości dt. powiatu raciborskiego i np. Kraiku Hulczyńskiego są błędne!
Wobec tak różnych i błędnych wielkości księstwa czy powiatu, zdecydowałem o samodzielnym wyliczeniu ich wielkości w różnych okresach. Udało mi się obliczyć powierzchnię księstwa raciborskiego od 1290 roku, tj. od podziału wielkiego księstwa piastowskiego na raciborskie i cieszyńskie, i poprzez następne zmiany terytorialne w XV wieku i na pocz. XVI wieku. Obliczyłem powierzchnię powiatu z lat 1743 – 1817. Moje obliczenia odbiegają znacznie od szacunków z końca XVIII wieku. Powierzchnię powiatu w XIX wieku i w okresie międzywojennym ustaliłem na podstawie wpisów w Gemeindelexikonach. Dane z okresu powojennego pochodzą z roczników statystycznych województwa opolskiego (do 1975) i województwa śląskiego (po roku 2000), ale te podane już są tylko w przybliżeniu. Statystyki niemieckie w Gemeindelexikonach są dużo dokładniejsze.
W przybliżeniu uzyskałem następujące wyniki, które można cytować podając powierzchnię księstwa lub powiatu. Lista zawiera 24 pozycje – zmiany powierzchni księstwa czy powiatu od 1290 roku do czas współczesnych.
Dla księstwa raciborskiego:
– od 1290 do 1437 ≈2550km² (45 mil²)
– od 1526 do 1743 ≈ 1174 km² (20,7 mil²)
Dla powiatu raciborskiego (od 1904 r. powiaty miejski i ziemski razem):
1743 – 1817 ≈ 1148 km² (20,2 mil²)
1818 – 1919 ≈ 858 km²
1927 – 1938 ≈ 544,5 km²
1939 – 1945 = 974 km²
1945 – 1950 ≈ 544 km²
1950 – 1967 = 505 km²
1968 – 1975 = 509 km²
2000 – do obecnie ≈544 km²
W księstwie raciborskim dochodziło do różnych podziałów i powierzchnia się zmieniała. Obliczyłem powierzchnię szczegółowo dla każdego okresu istnienia księstwa. Do obliczeń wykorzystywałem powierzchnię gmin z Gemeindelexikon z 1910 roku. O ile zmieniały się granice księstwa i powiatów, to granice gmin, przez stulecia, do 1945 roku, pozostawały praktycznie niezmienione. Pozwala to na ustalenie poszczególnych części tworzących księstwo raciborskie.
Szczegółowe przedstawienie sposobu obliczenia jest zbyt skomplikowane, żeby je tutaj zaprezentować. Podam tylko przykład ustalenia wielkości księstwa do 1394 roku, gdy utracono dwie małe enklawy w ziemi pszczyńskiej, na rzecz biskupa krakowskiego Jana III Radlicy. Był to pierwszy trwały ubytek terytorialny księstwa raciborskiego od podziału w 1290 roku.
Ziemia Pszczyńska =1123,71 km² = 19,81 □Meilen
Ziemia Wodzisławska = 196,46 km² = 3,46 □Meilen
Herrschaft Oderberg = 59,24 km² = 1,04 □Meilen
małe księstwo raciborskie = 1173,77 km² = 20,69 □Meilen
—————————————
2553.18 km² = 45,00 □Meilen
□Meilen – tak zapisywano kiedyś mile² w publikacjach.
Żeby uzyskać powyższe wyliczenie trzeba najpierw ustalić granice poszczególnych ziem i księstwa. Zewnętrzne granice były praktycznie niezmienione od 1282 roku (granica północna, wschodnia i zachodnia) i od 1290 roku (granica południowa). Potem trzeba ustalić z czego składały się ziemie wchodzące wtedy w skład księstwa i obliczyć ich powierzchnię. To już bardziej skomplikowane. Żeby nie dodawać poszczególnych gmin, miast i obszarów dworskich pojedynczo, opracowałem szablon. Podstawą była powierzchnia powiatów: pszczyńskiego, raciborskiego i rybnickiego w 1910 roku. Od poszczególnych powiatów trzeba dodać lub odjąć to, co należało albo co nie należało do księstwa.
Dla przykładu sposób ustalenia powierzchni „małego księstwa raciborskiego” z lat 1526 – 1742:
Powiat Racibórz 858,46 km²– Kraik Hulczyński 382,97 km2+ Powiat Rybnik 852,32 km²– Wielopole-Pilchowice i Knurów 9,66 km²– Ziemia Wodzisławska 196,46 km²= 1173,77 km²= 20,69 □Meilen.
Kraik Hulczyński w granicach z 1817 roku. Dla ułatwienia obliczeń do Kraiku Hulczyńskiego zaliczyłem Pietrowice Wielkie i Gródczanki z byłego okręgu kietrzańskiego powiatu głubczyckiego (tego z lat 1743 – 1817) oraz Krzanowice, Owsiszcze, Bolesław i Borucin, które w 1922 roku pozostały w powiecie raciborskim, a do 1742 roku należały do księstwa opawskiego. Powierzchnię ziemi wodzisławskiej trzeba było ustalić przez sumowanie poszczególnych gmin je tworzących (podał je dziennik urzędowy z 1817 roku) a Kraiku Hulczyńskiego przez sumowanie powierzchni utraconej Kraiku w 1922 roku, wg Gemeindelexikon z 1932, oraz gmin Pietrowice Wielkie, Gródczanki, Krzanowice, Owsiszcze, Bolesław i Borucin.
Wielopole – Pilchowice i Knurów do 1742 roku były w księstwie opolskim, a w 1818 włączono je do powiatu rybnickiego, to trzeba było je odjąć.
Dzięki temu szablonowi udało się szybko i sprawnie ustalić nawet powierzchnię księstwa w różnych okresach. Poniżej te szczegółowe wyniki obliczeń. W nawiasach podane są składowe księstwa. Powierzchnię Bogumińskiego Państwa Stanowego (Herrschaft Oderberg) ustalałem też przez sumowanie poszczególnych gmin:
◾ księstwo raciborskie w latach 1290 – 1394 (małe księstwo raciborskie, ziemia pszczyńska, ziemia wodzisławska i Herrschaft Oderberg) = 2553,18 km²= 45,00 □Meilen
◾ księstwo raciborskie w latach 1394 – 1437, 1394 – odpadły enklawy małopolskie w ziemi pszczyńskiej (małe księstwo raciborskie, ziemia pszczyńska, ziemia wodzisławska i Herrschaft Oderberg ) = 2504,19 km² = 44,14 □Meilen
◾ księstwo raciborskie w latach 1437 – 1473, 1437 – podział księstwa (małe księstwo raciborskie i Herrschaft Oderberg) = 1233,01 km²= 21,73 □Meilen
◾ księstwo raciborskie w latach 1473 -1479, 1473 – odzyskanie ziemi pszczyńskiej (małe księstwo raciborskie, ziemia pszczyńska i Herrschaft Oderberg) = 2307,73 km² =40,67 □Meilen
◾ księstwo raciborskie w latach 1479 -1483, 1479 – utrata ziemi pszczyńskiej (małe księstwo raciborskie i Herrschaft Oderberg) =1233,01 km²= 21,73 □Meilen
◾ księstwo raciborskie w latach 1483 – 1493, 1483 – odzyskanie ziemi wodzisławskiej (małe księstwo raciborskie, ziemia wodzisławska i Herrschaft Oderberg) = 1429,47 km² = 25,19 □Meilen
◾ księstwo raciborskie w latach 1493 – 1502, 1493 odzyskanie ziemi pszczyńskiej (małe księstwo raciborskie, ziemia pszczyńska, ziemia wodzisławska i Herrschaft Oderberg) = 2504,19 km²= 44,14 □Meilen
◾ księstwo raciborskie w latach 1502 – 1517, 1502 – powstaje Wodzisławskie Państwo Stanowe (małe księstwo raciborskie, ziemia pszczyńska i Herrschaft Oderberg) = 2307,73 km² =40,67 □Meilen
◾ księstwo raciborskie w latach 1517 – 1526, 1517 – powstaje Pszczyńskie Państwo Stanowe (małe księstwo raciborskie i Herrschaft Oderberg) = 1233,01 km² = 21,73 □Meilen
◾ małe księstwo raciborskie od 1526 do 1743, 1526 – Jan II Dobry sprzedaje Bogumińskie Państwo (Herrschaft Oderberg) Jerzemu Hohenzollernowi = 1173,77 km² = 20,69□Meilen
◾ Powiat raciborski 1743 – 1817 (małe księstwo raciborskie – okręg Pilchowice do pow. toszeckiego i enklawa w pow. kozielskim) =1148,46 km² = 20,24□Meilen
◾ Powiat raciborski 1818 – 1885 = 857,94 km²
◾ Powiat raciborski w latach 1885 – 1919 (razem powiat ziemski i od 1904 powiat miejski) = 858,46 km²
◾ Powiat raciborski w latach 1920 – 1922; 1920 ≈ 540 km², 1922 = 542,57 km², 1920 – utrata prawie całego Kraiku Hulczyńskiego na rzecz Czechosłowacji, 1922 – ustalenie przebiegu granicy z Czechosłowacją – 31 588,58 ha = 315,89 km²
◾ Powiat raciborski w latach 1922 – 1927 = 407,51 km², 1922 – utrata na rzecz Polski wsi na prawym brzegu Odry – 13 506,01 ha = 135,06 km²
◾ Powiat raciborski w latach 1927 – 1938 (miejski i ziemski razem) = 544,48 km², 1927 – przyłączenie 8 wsi i lasów rudzkich z byłego niemieckiego powiatu rybnickiego +11619,7 ha = 116,20 km², 1927 – przyłączenie 3 wsi z powiatu kozielskiego + 902,8 ha = 9,03 km²
◾ Powiat raciborski od 1 X 1938 do X 1939 = 860,37 km², po układzie monachijskim 01.10.1938 przyłączono Kraik Hulczyński + 315,89 km²
◾ Powiat raciborski od X 1939 do III 1945 (miejski i ziemski razem) = 974,06 km², przyłączono wsie z byłego polskiego powiatu rybnickiego, które w 1922 roku przyłączono do Polski + 135,06 km²
◾ Powiat raciborski 1945 – 1954 (powiat ziemski i miasto wydzielone policzone razem) = 544,2 km², 1945 – Kraik Hulczyński powrócił do Czechosłowacji a wsie na prawym brzegu Odry do powiatu rybnickiego,
◾ Powiat raciborski od 1954 do 1965 = 505 km², 1954 gromady Bargłówka i Stanica przechodzą do powiatu gliwickiego, a gromada Solarnia do powiatu kozielskiego – 35,8 km²
◾ Powiat raciborski w latach 1965 – 1975 = 509 km², wieś Stodoły przechodzi do powiatu rybnickiego, a wieś Biały Dwór z powiatu gliwickiego do powiatu raciborskiego
◾ Powiat raciborski w roku 1974 ≈ 542 km², 1974 przyłączono gminę Pogrzebień z Brzeziem ≈ 33 km²
1975 likwidacja powiatów
1999 odtworzenie powiatów
◾ Powiat raciborski 2000 = 542,3 km²
◾ Powiat raciborski teraz (2021) ≈ 544 km²
Oprac. Christoph Sottor
