W Bibliotece Narodowej w Warszawie, w zbiorze „Polona”, stanowiącym tak zwaną „domenę publiczną” (jej zasób może być dowolnie wykorzystywany), pod numerem inwentarzowym 319.179, znajduje się niewielka książeczka pod nazwą „Führer durch Ratibor und Umgebung” (Przewodnik po Raciborzu i okolicy).
Została ona wydana przez wydawnictwo Leo Woerl’a, mające siedziby w Würzburgu oraz w Wiedniu. Z okładki wynika, iż jest to już drugie wydanie tego przewodnika, a jego cena wynosiła 50 fenigów. We wstępie napisano, że książeczka – owe II wydanie – została wydana w 1891. Niestety nie udało się ustalić, kiedy ukazał się nakład pierwszy.
Warto zauważyć, że już Rzymianie używali słowa „itineraria” (opisy podróży). Pod tym pojęciem rozumiano plany tras z opisami traktów, odległości, stacji postojowych itd. Zachowała się kopia rzymskiej tabeli z około 375 roku, tzw. „Tabula Peutingeriana”. Jest to zwój pergaminu o szerokości 34 cm i długości 675 cm, przechowywany obecnie w Bibliotece Narodowej w Wiedniu. Zawiera on sieć traktów od Hiszpanii po Indie. Dodajmy, że w okresie średniowiecza „Itineraria” służyły także pielgrzymom.
Fragment „Tabula Peutingeriana”, przedstawiająca (od góry do dołu) wybrzeże Dalmacji, Adriatyk, południowe Włochy, Sycylię i wybrzeże Afryki
Jednak twórcą nowoczesnych przewodników turystycznych był Carl Baedeker (1801–1859). W latach 1830-tych zaczął pisać i wydawać serię przewodników po krajach świata, które były wydawane w wielu językach prawie na całym świecie. W niektórych językach, w tym w języku polskim, używane jest jeszcze współcześnie słowo „baedeker” w znaczeniu książki–przewodnika dla turystów.
Natomiast Leo Woerl (1843–1918) był synem kartografa Josepha Edmunda Woerla (1803–1865) i zarazem bratankiem Benjamina Herdera, właściciela znanego domu wydawniczego i księgarni „Herder’sche Verlagsbuchhandlung” w Freiburgu. U swojego wuja Benjamina Herdera Woerl nauczył się zawodu księgarza i wydawcy, a po odbyciu dalszych nauk w 1866 r. założył własne wydawnictwo z księgarnią w Würzburgu („Leo Woerl’sche Buch–, Kunst– und Verlagshandlung”). W 1870 roku założył filię w Wiedniu. W 1878 roku Woerl zaczął wydawać przewodniki turystyczne pod zbiorczą nazwą „Woerl’s Reisehandbücher” (przewodniki turystyczne Woerla), które były poświęcone miastom lub regionom. Do przełomu stuleci wydał w tej serii aż 600 pozycji. Woerl został uhonorowany austriackim tytułem „królewskiego i cesarskiego nadwornego księgarza”
Sygnatura królewskiego i cesarskiego nadwornego księgarza Leo Woerl’a w opisywanym przewodniku turystycznym po Raciborzu
Jak już wspomniano w owym 1891 roku ukazało się drugie wydanie przewodnika po Raciborzu. Nie wiemy, niestety, w którym roku wyszedł pierwszy nakład. Na drugiej i trzeciej stronie okładki, na tzw. wyklejkach, wymieniono miejscowości, których przewodniki są w sprzedaży. Na Górnym Śląsku przewodników doczekały się: Beuthen (Bytom), Gleiwitz (Gliwice), Kattowitz (Katowice), Königshütte (Chorzów), Neisse (Nysa), Neustadt (Prudnik) i Tarnowitz (Tarnowskie Góry) a także Troppau (Opawa). Wydaje się znamienne, że ani Opole, ani Brzeg jeszcze się swoich przewodników nie doczekały.
Fragment wykazu dostępnych miejskich przewodników turystycznych
Zamierzamy przedstawić Czytelnikom zawartość przewodnika po Raciborzu i okolicach.
Już w przedmowie Leo Woerl tłumaczy, dlaczego wydawany jest przewodnik, wskazując że Racibórz leży na Górnym Śląsku, w przemysłowym rejonie tzw. śląskiego zagłębia węgla kamiennego, i ma wiele ciekawych zabytków, jak kościół parafialny „z tym wszystkim co zawiera”. Zwraca się także uwagę, że Racibórz stanowi punkt wyjściowy na cały Górny Śląsk, skąd można dotrzeć do wszystkich ważnych miejsc.
W części merytorycznej zwraca się uwagę, że Racibórz jest stolicą powiatu, „uroczo rozprzestrzeniającą się nad Odrą” i należy do najgodniejszych zobaczenia miast całej prowincji śląskiej. Według spisu ludności z 1890 roku miasto miało 20.709 mieszkańców, głównie wyznania katolickiego, a wraz przyległymi wioskami Bosacz, Stara Wieś, Proszowiec, Ostróg i Płonia ؙ– 32.500 mieszkańców; „unter denen 2.500 Polen” (wśród których 2.500 Polaków). W Raciborzu jest stacja linii kolejowych Koźle–Racibórz–Bogumin (obecnie Bohumín) oraz Katowice–Racibórz–Karniów (Jägerndorf, obecnie Krnov). Jest tu siedziba urzędu pocztowego i telegraficznego, filii Banku Rzeszy, kasy zaliczkowej i towarzystwa kredytowego, starostwa, sądu okręgowego, obwodowego i sądu przysięgłych, rewiru kopalnianego i głównego urzędu podatkowego. W Raciborzu jest także katolicki kościół parafialny z kościołem filialnym, kościół ewangelicki i synagoga. Znajduje się tu również gimnazjum, gimnazjum realne, zakład dla głuchoniemych, trzy wyższe szkoły dla dziewcząt (höhere Töchterschulen), szkoły elementarne, sierociniec, królewskie więzienie i sądowy zakład karny.
Wśród przemysłu wylicza się: odlewnię żeliwa, fabryki maszyn, odlewnię staliwa, fabryki tytoniu, tabaki i cygar, cukrownię, fabryki słodyczy i czekolady, młyny, prasownie oleju, fabryki papieru i kartonu, mebli, kleju, drożdży, butów i okuć budowlanych. W Raciborzu działają trzy duże młyny parowe, tartak parowy, browary, cegielnie, gazownia i zakład wodociągów. Wskazując, że Racibórz jest stolicą górnośląskiego górnictwa węglowego, przytacza się dość obszerne dane statystyczne z 1888 roku dla górnośląskiego górnictwa i hutnictwa. Wskazuje się m.in. że w 61 kopalniach 42.000 robotników wydobyło 289 milionów cetnarów (14,5 mln tony) węgla kamiennego wartości 51 1/3 miliona marek (tona węgla kosztowała zatem ok. 1,50 marki).
Z 18 stron przewodnika aż 3 przeznaczono na rzetelne przedstawienie historii Raciborza. Powołuje się nawet pierwszą wzmiankę z 1108 roku, jednak bez wskazania źródła. Nadmienia się, że w okresie wpływów czeskich język czeski był językiem urzędowym, jednak ludność posługiwała się językiem polskim. Wspomina się dość obszernie o znaczeniu dla miasta i działalności błogosławionej Ofki, przywołując jej ojca „Przemisława” i brata „Lesko”, książąt raciborskich. Autor przewodnika odsyła do prac historycznych ks. Hermanna Schaffera i ks. Augustina Weltzla.
W przewodniku zamieszczona jest tabela z ilością domów mieszkalnych (Häuser–Zahl) na przestrzeni czterech stuleci i liczbą mieszkańców (Bewohner-Zahl) od 1749 do 1890 roku. Zbiorczo podaje się dane odnośnie miasta wraz z Bronkami (Brunken), Rybaczówką (Fischerei), Nowym Miastem (Neustadt) i Nowymi Zagrodami (Neugarten) a dalej statystykę dotyczącą sąsiadujących miejscowości (Nachbarorte), jak Stara Wieś (Altendorf), Proszowiec (Proschowitz), Zamek Racibórz (Schloss Ratibor), Bosacz (Bosatz), Ostróg (Ostrog) i Płonia (Plania). Przedstawiona tabela, wraz z podaniem nazw dzielnic, pozwala Czytelnikom na dokonywanie samodzielnych analiz.
Statystyka domów i mieszkańców Raciborza oraz sąsiadujących miejscowości
Dalej wskazuje się, że Racibórz ma rzekomo powierzchnię 8.589 kilometrów kwadratowych zamieszkałych przez 126.460 mieszkańców. Trzeba zauważyć, że podana powierzchnia jest niewątpliwie błędna, ponieważ obecne województwo opolskie ma powierzchnię 9.412 km kwadratowych. a województwo śląskie — 12.333 km kwadratowych. W 1919 roku powiat raciborski miał powierzchnię 836,55 km kwadratowych. Należy jednak mieć na uwadze, że powiat raciborski z dniem 20 stycznia 1920 roku zmniejszył się na skutek przekazania Czechosłowackiej Republice tzw. „Kraju Hulczyńskiego” o powierzchni 289,85 km kwadratowych. (zamieszkałych przez 45.856 mieszkańców), co uzupełniono w 1922 roku – przez odstąpienie Czechosłowacji jeszcze Piszcza (Pišť) i Gaci (Hať) – 30 km kwadratowych. i 3.286 mieszkańców. Natomiast w wyniku plebiscytu z 20 marca 1921 roku powiat raciborski utracił miejscowości po wschodniej stronie Odry o powierzchni 127,36 km kwadratowych. i 126.022 mieszkańców, które przekazano Polsce. Jednak z powiatu rybnickiego przyłączono wówczas do ziemi raciborskiej Rudy i kilka innych miejscowości o powierzchni 122,1 km kwadratowych. i 6.042 mieszkańców. W 1933 roku powiat raciborski miał 506,86 km kwadratowych. i 61.048 mieszkańców. Dodajmy, że powiat raciborski ma dzisiaj powierzchnię 543,98 km kwadratowych.
Przewodnik po Raciborzu wskazuje, że powiat raciborski przedzielony jest granicą dwóch diecezji: wrocławskiej i ołomunieckiej (obecnie Olomouc w Czechach), stanowiącą równocześnie granicę językową: polską i czeską (powinno być „morawską”).
Dalej przewodnik wskazuje sposób powstania ówczesnego księstwa raciborskiego, którym w chwili wydania baedekera rządził Viktor Moritz Karl Herzog von Ratibor, Fürst von Corvey, Prinz von Hohenlohe–Waldenburg–Schillingsfürst, który pełnił m.in. funkcję prezydenta Pruskiej Rady Panów.
Podziękowania dla p. Christopha Sottora, który zwrócił uwagę na istnienie przewodnika w Bibliotece Narodowej.
Paweł Newerla
Ciąg dalszy nastąpi
fot. główne ze zbiorów Muzeum w Raciborzu
Piekny byl ten stary Ratibor