Kaplice kościoła farnego w Raciborzu

Kaplica św. Barbary przylegała do prezbiterium od strony północnej. W 1592 roku zakończyła się odbudowa kościoła po wielkim pożarze z 1574 roku. Poświęcenia, 8 maja 1596 roku, dokonał Adam Weißkopf. Z tego okresu dysponujemy wiadomościami o ołtarzach, jakie zostały konsekrowane. Nie uczyniono tak w stosunku do ołtarza św. Barbary, gdyż nie był odpowiednio uposażony. Wiadomo, iż w późniejszych czasach główny obraz ołtarza tej kaplicy był dziełem wielkiego śląskiego malarza baroku, Michała Willmanna.

Z fundacji prałata Sendeciusa, w latach 1671-1672, kaplica została odnowiona. Zmarły w 1679 roku Sendecius został w krypcie tej części kościoła pochowany. Fakt potwierdziła inskrypcja wzmiankowana w dokumencie z 1750 roku. Zasłużony duchowny ufundował także ołtarz świętych Piotra i Pawła oraz chrzcielnicę z czarnego marmuru. Na nowy żyrandol i świece przeznaczył dwieście talarów, na utrzymanie wikarych tysiąc talarów, dla rezydentów i wikarych za odprawienie rocznicowych mszy świętych w jego intencji kolejnych pięćset. Uczynił także fundację na codzienne, od godziny dwunastej do pierwszej, ćwiczenie uczniów szkoły pod kierownictwem kantora szkolnego w śpiewie chorałowym i wielogłosowym. Dodajmy, że wielki dom, stojący niegdyś na rogu obecnej ulicy Odrzańskiej i ulicy Chopina, w XVII wieku należał do rodziny prałata. Rodzina Sendeciusów zaś była spokrewniona z śląskim rodem szlacheckim Odrowążów, z którego wywodzą się św. Jacek – patron metropolii katowickiej oraz błogosławiony Czesław, patron diecezji opolskiej. Herb Odrowążów miał znajdować się na kracie zamykającej wejście do kaplicy, a do dzisiaj jest widoczny na obramowaniu drzwi prowadzących na chór muzyczny kościoła Św. Jakuba.

Kaplica św. Barbary miała dwie kondygnacje. W górnej części usytuowane były organy, które wtórowały śpiewom członków kapituły zebranym w prezbiterium. Proboszcz Zolondek kazał rozebrać połowę kaplicy św. Barbary, w wyniku czego powstałe w ten sposób pomieszczenie służyło jedynie jako kruchta wejścia do kościoła.

W 1885 roku zawiązał się komitet budowy wieży. Znajdująca się od północy na wysokości prezbiterium kaplica św. Barbary, którą za czasów Jana Nepomucena Zolondka znacznie zmniejszono, została wówczas rozebrana. W jej miejscu, w 1885 roku, wybudowano nową, dostosowując jej wielkość do istniejącej wcześniej przed „podwojami prałatów”. Ten nowy obiekt zyskał miano kaplicy chrzcielnej. To tu, przed wejściem do kościoła, gromadzili się rodzice z dziećmi podawanym do chrztu.

Kaplica maryjna i kaplice wokół kościoła

Do południowej ściany nawy głównej dobudowano kaplicę Maryjną, która od wschodu przylegała do kapitularza. Data wybudowania tej kaplicy nie jest znana. Początkowo była poświęcona św. Annie. Po gruntownej przebudowie w 1706 roku, dokonanej z fundacji kustosza kolegiaty, protonotariusza apostolskiego Marcina Jerzego Korrigera, została poświęcona Zbawicielowi. W kaplicy znajdował się pomnik w postaci płyty o wysokości 2,20 m i szerokości osiemdziesiąt centymetrów, przedstawiający duchownego i opatrzony stosownym napisem. W związku z planowaną przebudową kościoła kaplica Maryjna miała być zniesiona.

Prace rozbiórkowe rozpoczęto 1 kwietnia 1891 roku. Spowodowały one odsłonięcie różnych inskrypcji pokrytych już warstwami tynku. Na ścianie południowej odczytano zapisy odnoszące się do pożarów w latach: 1300, 1426, kolejny nieczytelny, ale odnoszący się zapewne do pożaru z 1546 roku, oraz 1574. Na ścianie północnej odkryto inskrypcje o następnych pożarach: 9 września 1637 oraz 31 maja 1698. Z pewnej inskrypcji odsłonięto ciąg słów „… RatIbor arMIs sanCtVs anstIstes sVbVenIebat eI…”, który wydaje się odnosić do najazdu Scytów i związanej z tym obrony miasta przez św. Marcelego. Domniemywa się, że inna inskrypcja, zupełnie nieczytelna, odnosi się do oblężenia miasta przez Tatarów, a jeszcze inna, zawierająca datę 1683 stanowiła najpewniej nawiązanie do przejazdu przez Racibórz króla Jana III Sobieskiego, będącego w drodze do Wiednia.

Na ścianie wschodniej zachował się następujący napis: DE TERRAE MOTU RATTIBORIAE 1688 URBS RATIBOR FUERAT VALIDO PERCUSSA TREMORE ET GENS HORRVERAT PRESSA PAVORE GRAVI. Z powyższej inskrypcji dowiadujemy się, że w roku 1688 Racibórz został nawiedzony przez silne trzęsienie ziemi, które wywołało przerażenie i trwogę. Zwróćmy uwagę na stosowaną niegdyś formę utrwalania dat chronogramami. W tekście, zazwyczaj łacińskim, niektóre litery zostały wyróżnione. Odczytując te na ogół większe litery jako rzymskie liczby i sumując je, otrzymuje się pewną datę. W powyższym tekście są to litery V (5), I (1), V, V, L (50), I, D (500), C (100), V, M (1000), V, V ,V oraz I, co, zsumowane, daje datę 1688.

Warto w tym miejscu nadmienić, że pożar, który miał miejsce 31 maja 1698 roku zaowocował pewną tradycją w historii parafii. Raciborzanie złożyli ślubowanie, że w podzięce za uratowanie od pożaru całego miasta i dla wyproszenia uchronienia miasta i kościoła od dalszych pożarów będą co roku odbywali pielgrzymkę do pątniczego kościoła Matki Bożej, stojącego daleko za murami miastem. Kościół ten, od chwili jego wybudowania w 1432 roku, był miejscem, do którego mieszkańcy Raciborza i okolicy zanosili swoje prośby do Matki Najświętszej. Ślubowanie złożone na końcu XVII wieku jest nadal dochowywane i przez ponad trzysta lat parafianie co roku udają się procesją do kościoła Matki Bożej. Niegdyś te procesje odbywały się w jakiś piątek maja. Od dłuższego czasu pielgrzymuje się do Matki Raciborskiej w sierpniu w niedzielę po Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny.

Obok kaplicy Maryjnej było niewielkie pomieszczenie, stanowiące w istocie kruchtę przed wejściem do kościoła. To wejście określano mianem „podwoje wikariuszy”. Miano wzięło się z faktu, że tamtędy do świątyni wchodzili wikariusze kapituły. Przy placu Jana Długosza, w miejscu, gdzie dzisiaj jest fontanna, a przed 1945 rokiem mieściła się szkoła podstawowa św. Jadwigi, stała wikarówka – dom z mieszkaniami wikarych.

Nadmienia się, że przy południowej ścianie kościoła obok kruchty osłaniającej „podwoje wikariuszy”, w połowie XV stulecia wybudowano kaplicę Ogrójca, nie powołując jednak żadnego źródła. Herman Schaffer pisze jedynie o renowacji w 1877 roku takiej, otwartej na zewnątrz „Bożej Góry” – jak ją dosłownie po polsku nazywa. Do Ogrójca przylegała okrągła wieżyczka, w której mieściły się prowadzące na poddasze kręte schody.

Od strony północnej kościoła, w środku nawy, do dzisiaj znajdują się drzwi wejściowe. Są to tak zwane „podwoje prałatów”. Prałaci kolegiaty mieli swoje domy przy ulicy Pańskiej (Herrenstraße), która wzięła swoją nazwę od „panów prałatów i dziekanów kapituły”. Ulica ta ciągnęła się na odcinku między Rynkiem a obecną plebanią. Prałaci wchodzili do kościoła wzmiankowanymi drzwiami. Wejście było osłonięte odpowiednią kapliczką – kruchtą.

Dla zorientowania się w istniejącej sytuacji należałoby zapoznać się trochę bliżej z kaplicami otaczającymi kościół. W XVI i XVII wieku wybudowano cały ich szereg. Kiedy w 1810 roku kapituła został rozwiązana, a jej majątek objęto sekularyzacją, istniejący przy prezbiterium XV-wieczny kapitularz stał się zbędny.  Z tego powodu urządzono w nim zakrystię. Kiedy w 1885 roku na wschód od kapitularza wybudowano nową zakrystię, pokolegiacką salę obrad przekształcono w kaplicę, w której ustawiono jeden ołtarz oraz konfesjonały, w których słuchano spowiedzi.

Kaplica różańcowa

Wszystkie kapliczki po południowej stronie nawy głównej zostały w 1891 roku zniesione. W 1892 roku wzdłuż tej ściany świątyni wzniesiono nową kaplicę. Miała długość dwudziestu pięciu a szerokość trzynastu metrów. Jej wysokość odpowiadała poziomowi nawy. Kaplicę nakryto dwoma więźbami dachowymi, poprowadzonymi prostopadle do głównej więźby kościoła, którą przy tej okazji wymieniono. W 1893 roku zmieniono także więźbę dachową nad Kaplicą Polską.

W środku nowopowstałej kaplicy wybudowano trzy filary sięgające obu kondygnacji, na których wsparte zostały sklepienia zarówno części parterowej, jak i piętra. W dotychczasowych ścianach zewnętrznych od strony południowej wykuto na parterze i na wysokości piętra po cztery szerokie, łukowe otwory otwierające kaplicę na kościół. W ten sposób powstały jakby jeszcze dwie dodatkowe nawy. Różniły się one znacznie od dotychczasowych. Nowe nawy były znacznie niższe, robiąc, niestety, trochę przygnębiające wrażenie.

Na wysokości chóru muzycznego usytuowano drugą kondygnację kaplicy. Wejście na chór muzyczny poprowadzono kręconymi schodami, usytuowanymi w zachodniej części dobudowy. Na górną kondygnację prowadziły szerokie, dwubiegowe schody z obszerną kruchtą, także w zachodniej części nowej kaplicy, tuż obok schodów prowadzących na chór muzyczny.

Kaplica otrzymała nazwę Różańcowej. Miała ponad dwieście miejsc siedzących. W parterowej części umieszczono ołtarz, który był dziełem rzeźbiarza Alfreda Baßdorfa. Przedsięwzięcie nie było łatwe, bo wysokość kaplicy była niezbyt wielka. W nastawie ołtarza umieszczony został obraz Różańca św., dzieło Jana Bochenka z 1880 roku, które do tego czasu przejściowo było umieszczone w ołtarzu głównym. Po bokach obrazu ustawiono rzeźby św. Alojzego oraz św. Franciszka.

Na górnym piętrze, dopiero w 1894 roku, umieszczono prosty ołtarz z obrazem będącym imitacją Madonny Sykstyńskiej. Malowidło to wcześniej znajdowało się w jednym z ołtarzy, który w związku z przebudową kościoła został usunięty. W trakcie prac remontowych zniesiono również, o czym warto przypomnieć, przegrodę oddzielającą Kaplicę Polską od nawy głównej.

W 1930 roku przeprowadzono renowację kościoła farnego, w tym kaplicy Różańcowej. Na jej parterze, jak wspomniano, znajdował się ołtarz, którego centralną część stanowił obraz przedstawiający Matkę Bożą przekazującą różaniec klęczącemu św. Dominikowi. Było to dzieło Jana Bochenka z 1880 roku. Po bokach obrazu w niszach umieszczone były dwie rzeźby: po prawej – św. Franciszka, po lewej św. Alojzego. Ołtarz ten usunięto i umieszczono na piętrze kaplicy. Natomiast na parterze usytuowano nowy ołtarz. Jego środkową częścią była rzeźba stojącej na kuli ziemskiej Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Centralna postać otoczona była rzeźbami kilkunastu aniołów. W ołtarz wkomponowane były kandelabry. Zachował się od zniszczeń 1945 roku i został wykorzystany jako ołtarz główny w kościele Św. Jakuba, gdzie do dziś można go podziwiać. Jedynie jego tylna ściana została dla potrzeb, znacznie wyższego prezbiterium kościoła podominikańskiego, odpowiednio wydłużona.

Inne kaplice

W dokumencie z 24 czerwca 1377 roku wspomina się fundację na rzecz „kaplicy Bożego Ciała” w kościele parafialnym, co uzyskało przyzwolenie księcia Jana oraz jego żony Anny i zostało potwierdzone 10 lipca przez urząd diecezjalny. Nie wiadomo jednak, czy zbudowano specjalną kaplicę, czy też uczyniono fundację jedynie przy odpowiednim ołtarzu.

Należy jeszcze wspomnieć, iż w 1884 roku, w południowo zachodnim narożu placu kościelnego, wybudowano, stojącą tam do dziś, kaplicę Ogrójca św.

Paweł Newerla