W zasobach biblioteki Muzeum w Raciborzu znajduje się niewielkie opracowanie pod tytułem Die Bierbrauer-Innung zu Ratibor 1850 – 1900. Festschrift zum 50jährigen Jubiläum der Innung, czyli Cech Piwowarów w Raciborzu 1850—1900. Księga pamiątkowa wydana z okazji 50-lecia Cechu. To nieznane w literaturze przedmiotu anonimowe dziełko zostało wydrukowane w raciborskiej oficynie Riedingera. Oto jego treść[1].
„We wrześniu 1847 roku czternastu byłych członków głubczyckiego cechu piwowarów, mianowicie mistrzowie: Fülbier, Langer, Wolff, Möser, Kroemer, Sasowsky, Bernhard, Philipp, Opitz, Schischka, Exner, Foitzik i Klein zebrali się w Raciborzu i postanowili utworzyć samodzielny cech piwowarów dla miasta i powiatu raciborskiego. Mistrzowi Fülbierowi powierzono opracowanie założeń statutu. Projekt został przyjęty w następnym miesiącu i przedstawiony władzom do zatwierdzenia. Cała sprawa posuwała się jednak bardzo powoli. Po upływie trzech lat nowo utworzony cech, na skutek wprowadzonego prawodawstwa otrzymał z królewskiego ministerstwa statut wzorcowy, po-czym przystąpiono do ukonstytuowania się cechu.
Pierwsze zgromadzenie kwartalne odbyło się 20 listopada 1850 roku. Uczestniczyli w nim mistrzowie: Fülbier, Ender, Foitzik, Langer, Möser, Schischka, Kroemer, Erlebach i Polke. Po zapoznaniu się ze statutem przystąpiono do wyboru Zarządu. Na starszego cechu wybrany został Florian Fülbier, na skarbnika – Eduard Ender, na sekretarza – Joseph Foitzik. Zastępcami starszego cechu zostali Carl Lan-ger i Anton Möser. Zgromadzenie ustaliło, że każdy mistrzcechu wpłaci po 1 talarze z przeznaczeniem na zakup skrzyni cechowej, protokolarza, księgi rachunkowej, pieczęci i niezbędnych materiałów biurowych. Nastąpiło także przyjęcie jednego ucznia. Już w następnych dniach zgłosili się kolejni mistrzowie z zamiarem przystąpienia na członków cechu. Następne zgromadzenie kwartalne odbyło się 19 lutego 1851 roku. Podjęło ono m.in. następujące uchwały: zebranie noworoczne będzie się odbywało w pierwszą środę stycznia, zebranie świętojańskie ustalono na pierwszy poniedziałek po 20 czerwca. Na uczniów – ze względu na możliwe przypadki chorobowe – nałożono obowiązek wpłacenia do kasy cechu przy przyjęciu kwoty 2 talarów. Ograniczono ilość uczniów do dwóch na jednego mistrza, ustalając jednocześnie, że tych dwóch uczniów nie można przyjmować jednocześnie, a w odstępach jednego roku. Roczne składki mistrzów ustalono w wysokości 15 srebrnych groszy . Za przyjęcie obcego mistrza, przynależnego do innego cechu, ustalono opłatę w wysokości 2 talarów 15 srebrnych groszy.
Powołano także cechową komisję egzaminacyjną, w której skład weszli mistrzowie: Möser (Bieńkowice) i Langer (Zamek Racibórz); spośród czeladników wybrano do komisji trzech członków. Eduard Ender został wybrany na mistrza-ławnika, nadzorującego czeladników. Dla egzaminu czeladniczego ustalono następujące wymogi:
– równomierne przerobienie przerośniętej sterty;
– wbicie szpunta do beczki;
– doświadczenia teoretyczne.
Wymogi dla egzaminu mistrzowskiego określono na:
– teoretyczne wiadomości o słodzie;
– znajomość prowadzenia słodu od pęcznienia do warzenia;
– ocena wody i wiadomości o chmielu.
Przyjęto trzech uczniów i trzech członków-mistrzów.
Na trzecim zgromadzeniu kwartalnym, odbytym 23 czerwca 1851 roku przyjęto czterech uczniów, wyzwolono czterech uczniów i przyjęto jedenastu członków-mistrzów. W ten sposób cech był odpowiednio ukonstytuowany i dobrze się rozwijał. Wówczas na mocy rozporządzenia ministerialnego odmówiono zezwolenia na utworzenie cechu piwowarów w Raciborzu. Do tego rozporządzenia Zarząd ustosunkował się na posiedzeniu 10 listopada 1851 roku.
Zarząd postanowił zwrócić się do królewskiego ministerstwa o uchylenie decyzji przez pana Ministra Handlu i Rzemiosła. Zwrócono się także do magistratu o poparcie wniosku. Ponadto postanowiono, że na wypadek nie cofnięcia zakazu działania, osobiście przedłoży się ministerstwu stosowny wniosek o utworzenie cechu z odpowiednim uzasadnieniem. W petycji do ministerstwa miano przedstawić argumenty na poparcie wniosku, które zostały ujęte w protokole. W decyzji ministerstwa wytknięto, że wśród piwowarów, którzy zamierzali założyć cech, jedynie czterech wykonuje rzemiosło w Raciborzu itd. Do tego Zarząd zauważył: „W czasie złożenie statutu rzeczywiście z ośmiu właścicieli browarów tylko czterech było z Raciborza. W międzyczasie do cechu wstąpił także piąty piwowar. Dla pozostałych trzech raciborskich browarników ich czeladnicy warzą piwo. Tym osobom nie odmówiono prawa wstąpienia do tworzącego się cechu, oni się jednak nie przyłączyli, co może być uzależnione od faktu, że jeden z nich jest mistrzem kuśnierskim, a inni są kupcami. Spośród piwowarów powiatu raciborskiego do cechu należy osiemnastu.
Poza członkami z powiatu raciborskiego do cechu przystąpiło jeszcze 7 piwowarów z miejscowości położonych blisko miasta, w których dotychczas nie było i nadal nie ma cechów. Wszyscy wymienieni 25 członkowie formalnie przystąpili do cechu. Wszyscy członkowie cechu złożyli oświadczenia i potwierdzają, że chętnie poddadzą się nowym rozporządzeniom albo zmianom statutu jak również zaleceniom wysokich i najwyższych władz. W celu wyjaśnienia tego problemu dodajemy jeszcze poniższe uwagi: W roku 1847 zdecydowaliśmy się utworzyć na miejscu cech piwowarów. Spowodowane to było potrzebą wyszkolenia w powiecie raciborskim potrzebnych czeladników piwowarskich oraz niezbędnym wspieraniem zubożałych piwowarów, wdów i sierot. Jest to naszym głównym celem, co wynika z naszych akt, według których na wsparcia zubożałych piwowarów wydano już jedenaście talarów piętnaście srebrnych groszy, a na koszty pogrzebów wydano z naszej kasy trzy talary. Ponadto ze składek członków zebrano tyle, że nie tylko pokryto koszty ukonstytuowania się cechu, wynoszące czterdzieści talarów, koszty urządzenia się, opiewające na 30 talarów, ale mamy stan gotówki względnie fundusz wsparcia w wysokości 67 talarów 23 srebrnych groszy.
Wcześniej nie istniał w Raciborzu cech piwowarów, kilku raciborskich browarników było zrzeszonych w cechu głubczyckim. Jednak ten cech nie spełniał w owym czasie celów, wynikających z ustawy, ponieważ ubogim i wymagającym wsparcia członkom nie udzielano pomocy, chociaż za przyjęcia do cechu i wyzwolenia uczniów zebrano sumę siedemnastu talarów. Ponadto cech w Głubczycach nie miał żadnego statutu, który regulowałby sprawy wewnątrz cechu. Z tego powodu raciborscy piwowarzy, zrzeszeni w cechu głubczyckim, zdecydowali się na wystąpienie z tego cechu i na założenie nowego cechu w Raciborzu. Nie można pominąć, że Racibórz jest miastem znaczniejszym, niźli Głubczyce a wszyscy członkowie przystępujący do nowego cechu w Raciborzu mieszkają o wiele bliżej miasta Raciborza niż Głubczyc. Z tych względów uważamy, że nasza prośba o zezwolenie na utworzenie cechu piwowarów w Raciborzu jest umotywowana i można będzie uzyskać zgodę najwyższych władz.
To przedłożenie Zarządu odniosło sukces. W normalnym trybie załatwiono dalsze problemy cechu, jak: przyjmowanie uczniów, pasowanie na mistrzów, przyznawanie zapomóg, kontrola rachunkowa i inne sprawy finansowe, wybory itd. Ponadto przedłożono do załatwienia niemałą ilość spraw. Najważniejsze warto zaprezentować. Na jednym z posiedzeń zarządu, dnia 2 sierpnia 1853 roku postanowiono zadbać o schronisko dla wędrujących czeladników piwowarskich.
W czasie świętojańskiego zgromadzenia kwartalnego w 1862 roku cech postanowił odbyć w przyszłości tylko jedno zgromadzenie kwartalne w roku i to w maju, co miało spowodować liczniejszy udział członków w zebraniach. Jednocześnie ustalono, że wszystkie przyjęcia, wyzwolenia i pasowania na mistrzów będą miały miejsce na zgromadzeniu majowym. Upoważniono jednak zarząd, aby uczniów, podejmujących naukę na Boże Narodzenie, wyzwolić także na Boże Narodzenie, a w przypadkach wyjątkowych dokonać wyzwoleń i pasować na mistrzów poza porami kwartalnymi. To postanowienie jednak nie weszło w życie.
W roku 1863 na zgromadzeniu noworocznym cech wybrał – w miejsce zmarłego starszego cechu Fülbiera – nowego starszego cechu piwowarów. Został nim Eduard Ender. Na zgromadzeniu noworocznym w roku 1864 obecny starszy cechu Wilhelm Lex poddał się egzaminowi mistrzowskiemu i został przyjęty na członka cechu.
Pod datą 18 czerwca 1867 roku postanowiono pobierać od mistrzów, zatrudniających czeladników, składki w wysokości jednego srebrnego grosza za czeladnika na miesiąc i przekazać te pieniądze do kasy szkoły dokształcającej. W minionych latach, mianowicie do 1866 roku, kasie szkoły dokształcającej przyznawano pięć talarów. W dniu 16 czerwca 1868 roku cech postanowił założyć kasę pośmiertną. Zarząd miał opracować stosowny statut. To postanowienie jednak nie zostało zrealizowane. Na następnym spotkaniu cechowym (6 stycznia 1869) postanowiono jednak, aby przejściowo, ze względu na stan kasy, w przypadku śmierci członka wypłacić rodzinie zmarłego zasiłek pogrzebowy w wysokości dwudziestu pięciu talarów. Ponadto postanowiono, żeby od nowo wstępujących mistrzów, którzy będą chcieli korzystać z zasiłku pogrzebowego, zaraz przy przyjęciu zainkasować kwotę dwóch talarów.
Zgromadzeniu świętojańskiemu w 1875 roku przewodniczył mistrz Wilhelm Lex w zastępstwie starszego cechu Endera. Nadmistrz Ender wystąpił z cechu i na zgromadzeniu noworocznym w 1876 roku starszym cechu wybrano Wilhelma Lexa. Od tego czasu został stale ponownie wybrany starszym cechu. W wyniku tego równocześnie z jubileuszem 50-lecia obchodzimy ponadto jubileusz 25-lecia pełnienia funkcji starszego cechu przez Wilhelma Lexa.
W dniu 18 czerwca 1879 roku postanowiono, że każdy uczeń w przyszłości będzie musiał osobiście stawić się zarówno przy przyjęciu, jak i przy wyzwoleniu. Na zgromadzeniu świętojańskim 1885 roku, podobnie jak w roku 1862, postanowiono odbyć tylko jedno zgromadzenie rocznie i to w połowie maja. Dla przyjęć członków i dla wyzwoleń powołano komisję egzaminacyjną na miesiąc październik. Późniejsza decyzja (z dnia 1 maja 1888) ustanowiła odbycie walnych zgromadzeń na początku lutego i pod koniec września. Od 1897 roku te zgromadzenia odbywają się w połowie kwietnia i w połowie października.
Na podstawie ustawy z 18 lipca 1881 roku w miejsce dotychczasowego statutu z roku 1850 zaczął obowiązywać nowy statut z 21 stycznia 1886 roku. Zatwierdzenie tego statutu przez komisję okręgową nastąpiło 17 maja 1886 roku.
Na wniosek cechu królewski rząd postanowił w dniu 15 listopada 1887 – na mocy § 100 e nowych przepisów o działalności gospodarczej w Rzeszy – dla rejonu cechu piwowarów w Raciborzu, że pracodawcy nie będący członkami tego lub innego cechu, począwszy od 1 stycznia 1888 nie będą mogli przyjmować uczniów.
Według postanowienia z maja 1887 roku byli członkowie: Eduard Ender z Raciborza, Carl Aust – z Łan Wielkich hrabiowskich, August Kowareck z Ujazdu Śląskiego i Adolph Fröhlich z Katowic w uznaniu długoletniego, wiernego członkostwa zostali mianowanie członkami honorowymi. Wszyscy wymienieni w międzyczasie zmarli.
Dnia 17 października 1894 roku powołano komisję w celu opracowania statutu dla powołanej kasy pośmiertnej. Decyzja nie została zrealizowana.
W dniu 17 września 1898 roku postanowiono, aby na podstawie zmian w przepisach o działalności gospodarczej Rzeszy wprowadzonych ustawą z dnia 26 lipca 1897, przekształcić się w wolny cech. Na tej podstawie zarząd opracował nowy statut, który został dnia 6 marca 1899 roku zatwierdzony przez komisję okręgową. Liczba przyjętych uczniów w minionych pięćdziesięciu latach wynosi 444, wyzwolono 433 osoby. Liczba członków-mistrzów wynosi łącznie 122. Obecnie cech zrzesza trzydziestu czterech członków, a mianowicie:
1. starszy cechu, mistrz piwowarski W. Lex, Racibórz – wstąpił do cechu 5 stycznia 1864 roku;
2. właściciel browaru H. Wodarz, Bieńkowice – członek od 5 czerwca 1876 roku;
3. mistrz piwowarski A. Bolik, Rybnik – członek od 12 stycznia 1876 roku;
4. dyrektor Th. Müller, Rybnik – członek od 14 czerwca 1876 roku;
5. właściciel browaru W. Reich Pietrowice Wielkie – członek od 8 stycznia 1879 roku;
6. właściciel browaru W. Berliner, Racibórz – członek od 18 czerwca 1879 roku;
7. dzierżawca browaru A. Lex, Bierawa – członek od 22 czerwca 1881 roku;
8. właściciel browaru F. Franzky, Krzanowice – członek od 1 lipca 1885 roku;
9. właściciel browaru E. Müller, Niemiecki Krawarz (Kravaře) – członek od 26 czerwca 1886 roku;
10. mistrz piwowarski G. Hausmann, Racibórz – członek od 26 czerwca 1886 roku;
11. mistrz piwowarski H. Zernik, Racibórz – członek od 1 maja 1886 roku;
12. mistrz piwowarski E. Hausmann, Racibórz – członek od 1 maja 1888 roku;
13. dzierżawca browaru L. Lustig, Hulczyn (Hlučín) – członek od 1 maja 1888 roku;
14. właściciel browaru L. Maiss, Kietrz – członek od 23 stycznia 1889 roku;
15. właściciel browaru K. Reich, Wodzisław Śląski – członek od 11 marca 1890 roku;
16. właściciel browaru Oppler, Królewska Huta (Chorzów) – członek od 11 marca 1890 roku;
17. dzierżawca browaru P. Fuchs, Pszczyna – członek od 14 października 1891 roku;
18. mistrz piwowarski H. Hahnefeld, Rybnik – członek od 14 października 1891 roku;
19. dzierżawca browaru H. Scholz, Niemiecki Krawarz (Kravaře) – członek od 14 października 1891 roku;
20. właściciel browaru W. Isaak, Zabrze – członek od 14 października 1891 roku;
21. mistrz piwowarski R. Goriwoda, Głogówek – członek od 15 marca 1892 roku;
22. mistrz piwowarski J. Kaul, Racibórz – członek od 13 marca 1892 roku;
23. mistrz piwowarski C. Haymann, Kochaniec – członek od 17 października 1894 roku;
24. właściciel browaru H. Gotzmann, Racibórz – członek od 17 września 1895 roku;
25. mistrz piwowarski C. Wodarz jun., Bieńkowice – członek od 17 września 1895 roku;
26. właściciel browaru J. Schindler, Bytom – członek od 15 września 1896 roku;
27. mistrz piwowarski E. Beier, Racibórz – członek od 16 marca 1897 roku;
28. właściciel browaru V. Lex, Racibórz – członek od 16 marca 1897 roku;
29. mistrz piwowarski A. Berliner, Racibórz – członek od 16 marca 1897 roku;
30. mistrz piwowarski T. Kroemer, Katowice – członek od 19 kwietnia 1898 roku;
31. mistrz piwowarski H. Kaufmann, Racibórz – zamek – członek od 19 kwietnia 1898 roku;
32. właściciel browaru J. Ulrich, Racibórz-Bosacz – członek od 19 kwietnia 1898 roku;
33. mistrz piwowarski B. Felix, Roździeń-Szopienice – członek od 12 kwietnia 1899 roku;
34. mistrz piwowarski K. Chrobok, Racibórz – członek od 24 kwietnia 1900 roku;
Obecnie działa zarząd w składzie:
1. starszy cechu W. Lex, Racibórz;
2. właściciel browaru W. Reich, Pietrowice Wilekie, zastępca starszego cechu;
3. właściciel browaru, członek rady miasta H. Berliner, Racibórz, członek;
4. właściciel browaru L. Maiss, Kietrz, członek;
5. właściciel browaru H. Wodarz, Bieńkowice, członek;
Jako mistrzowie-egzaminatorzy działają na zmianę:
1. właściciel browaru E. Müller, Niemiecki Krawarz (Kravaře);
2. właściciel browaru Oppler, Katowice;
3. dzierżawca browaru A. Lex, Bierawa;
4. mistrz piwowarski Bolik, Rybnik;
5. mistrz piwowarski Haymann, Kochaniec.
Z okazji jubileuszu cechowego pan Theodor Müller z Rybnika podarował cechowi swoją parcelę, zabudowaną murowanym domem, z przeznaczeniem na schronisko dla niezdolnych do pracy czeladników piwowarskich.
W ten sposób, jak wykazują księgi, cech przez pięć dziesięcioleci rozwijał się pomyślnie. Zawsze dążył do zrealizowania trudnych zadań według najlepszej możliwości: pielęgnowanie społecznego ducha, wzmacnianie honoru stanowego, rozwijanie odpowiednich stosunków między mistrzami i czeladnikami, wspieranie i strzeżenie uczniów. Dobry duch, który dotychczas towarzyszył cechowi, i w przyszłości będzie towarzyszył mu w dalszych działaniach dla pomyślności rzemiosła i każdego członka. Z Bogiem ku przyszłości!”.
Dodajmy jeszcze, że szereg innych źródeł wspomina innych miejscowych mistrzów piwowarskich. 25 września 1889 roku Nowiny Raciborskie odnotowały: „Piwowar w książęcym browarze na zamku, pan Arndt, znalazł w tych dniach przy maszynie do czyszczenia zboża, obrączkę ślubną (pierścionek), która widocznie tam się wraz z zbożem dostała. Kto ją zgubił, może się do p. Arndta po nią zgłosić”. 13 grudnia 1890 roku gazeta wzmiankuje zaś zmarłego co piwowara Strachotę z Bolesławia, który pozostawił spory majątek, aczkolwiek nie było wiadomo, komu przypadnie, bo nic nie było wiadomo o jego krewnych.
[1] Autorem tłumaczenia i przypisów jest Paweł Newerla.
