Domy nr 13 i 14 na rynku na obrazie z ok. 1819 roku i ich dzieje od średniowiecza po czasy współczesne – ciąg dalszy cyklu autorstwa Christopha Sottora (Niemcy). Cz. 3 – właściciele mieszczańscy.
O mieszczańskich właścicielach domów da się powiedzieć trochę, choć nie tak wiele jak o rodach szlacheckich. Do 1840 roku kamienice nr 13 i 14 na rynku miały różnych właścicieli. Ich wymienianie rozpocznę od domu środkowego w północnej części zachodniej pierzei rynku.
Ostatnim znanym szlacheckim właścicielem domu był Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Olesna. W I połowie XVII wieku sprzedał on dom jakiejś rodzinie kupieckiej. Przypuszczalnie była to rodzina Pastor. Dom odziedziczyła córka, Anna Maria Pastor, która w drugiej części I połowy XVII wieku wyszła za mąż za handlarza tkaninami, kupca Paula Valentina Alfonsa Foltka z Gliwic. Pochodził on z najzamożniejszej i najbardziej wpływowej rodziny w Gliwicach. Prawie każdy męski przedstawiciel rodu Foltków od I połowy XVII wieku do czasów pruskich (po 1741) sprawował urząd burmistrza w Gliwicach. Paul Foltek był chyba synem burmistrza Gliwic w 1628 roku, Johanna Foltka. W Raciborzu był on członkiem Rady Miasta. W 1661 roku kupił za 140 talarów folwark „Brauschwitz” na Bronkach zamkowych (Bronki zamkowe były od klasztoru franciszkanów do ul. Kozielskiej), ale później go sprzedał oraz w 1664 roku kupił za 160 talarów od braci Daniela i Henryka Żyrowskich z Żyrowej wolne gospodarstwo (Freihof) „Wierczychowski” w Rudniku. Gospodarstwo miało 2 włóki pola (ok. 30 hektarów) oraz przywilej warzenia piwa i wina palonego (Brantwein). Paul Alfons Foltek zmarł w 1666 roku. Jego żona, Anna Maria Foltek, wymieniona jest w 1663 roku jako „pani Foltek” w aktach sprawy o długi zmarłego w 1657 roku właściciela wolnego domu na narożu ul. Chopina i rynku, hrabiego Jana Jerzego von Gaschin und Rosenberg. „Pani Foltek” nazywana jest tam właścicielką domu.
W lutym 1670 roku w domu Foltka gościła cesarzowa wdowa Eleonora Magdalena Gonzaga von Mantua-Nevers. W tym czasie właścicielem domu był chyba syn Anny Marii Pastor i Paula Foltka, Christian Franz Foltek. O nim wiadomo, że w 1666 roku kupił za 1200 talarów folwark bożogrobców w Rudniku od Justusa Lori i w 1689 roku odsprzedał go za 815 talarów reńskich proboszczowi bożogrobców, Hermannowi. Wcześniej sprzedał on, albo jego matka, Freihof „Wierczychowski” w Rudniku, który w 1676 roku za 550 talarów odkupiła jego córka Anna Elżbieta Foltek, która była żoną jakiegoś Otrembowskiego. Christian Franz Foltek miał chyba jeszcze syna, Paula Alfonsa. Ten przeniósł się chyba do Gliwic i w latach 1696-1697 oraz w 1704 roku pełnił funkcję burmistrza Gliwic.
Przypuszczalnie po 1689 roku Christian Franz Foltek sprzedał dom Johannowi Gotschalk. Wiadomo jedynie, że Johann Gotschalk zmarł w 1704 roku. Jego spadkobiercy sprzedali dom 20.10.1722 roku za 966 talarów Johannowi Georgowi Heigel, który był właścicielem poczty w Raciborzu. Zmarł on 01.02.1735 roku. Po jego śmierci odziedziczyła dom córka, Klara Kleiner, która sprzedała go 02.09.1763 roku handlarzowi winem Johannowi Alscher. Zmarł on w 1787 roku i dom zapisał żonie Franzisce, która była z domu Wurst (albo Wurhet). Wtedy wartość domu oszacowano na 2000 talarów. Johann Alscher ustanowił fundację mszalną, do której co roku miano wpłacać 12 talarów z dochodów domu na rynku, który miał być wynajęty. Alscherowie mieli też dom na ul. Długiej, w którym mieszkali. Johann Alscher ufundował także grotę z Ogrójcem-Górą Oliwną, którą zrobiono przy południowej kruchcie kościoła farnego. Johann i Franziska Alscher mieli dwie córki. Starsza, Franziska, wyszła za mąż za producenta kapeluszy Kajetana Pohla. Młodsza córka, Josephine, została żoną syndyka miejskiego Ignaza Burgera. Ich matka, po śmierci Johanna Alschera, prowadziła dalej handel winem i znacznie powiększyła majątek. Kupiła jakiś folwark w Starej Wsi. Zmarła w 1803 roku. Franziska Pohl odziedziczyła dom na rynku, który był wart 4093 talary, handel winem oraz dostała 10319 talarów. Josephine Burger dostała folwark wart 3000 talarów, łąkę na Ostrogu wartą 200 talarów i 13768 talarów.
Po 20 latach Franziska Pohl sprzedała dom 04.06.1823 roku za 9000 talarów Josephowi Domsowi, który w 1815 roku przy ul. Browarnej założył fabrykę tabaki. Joseph Doms* mieszkał w sąsiednim domu, narożnym ul. Chopina – rynek. Ożeniony był z Johanną Galli, córką handlarza winem Johanna Galli, u którego od 1806 roku pracował. Joseph Doms w 1811 roku założył własną firmę handlu winem. W 1823 roku przeprowadził się do własnego domu. Wkrótce, w 1824 roku, zmarła jego pierwsza żona, Johanna. Z nią miał syna Roberta Józefa Jana Domsa (ur. 03.04.1815 w Raciborzu – zm. 04.05.1893 we Lwowie), który został w Galicji znanym przemysłowcem, oraz córkę Johannę, która została żoną kupca Adolfa Polko. Przed 1829 rokiem Joseph Doms poślubił wdowę Annę Petke-Bigmann z Brna, z którą miał 5 dzieci, w tym 3 synów: Heinricha (1830-30.06.1906), Juliusa (1832-14.08.1882) i Leona oraz 2 córki: Annę i Cecylię.
Joseph Doms ur. 02.11.1780 roku w Dolnym Prysku koło Deczina w Sudetach, w rodzinie chłopskiej Niemców sudeckich – zm. 18.08.1853 roku w Raciborzu. Po założeniu własnej firmy w 1811 roku Joseph Doms był handlarzem winem. W 1815 roku na tyłach domu na narożu ul. Chopina i rynku założył fabrykę prymki i tabaki do żucia. W 1818 roku przeniósł fabrykę do dawnej rzeźni miejskiej (Kuttelhof) na rogu ul. Browarnej i ul. Chopina. W 1820 roku powiększył budynek fabryki i dobudował piętro. W 1854 roku synowie Josepha Domsa dokupili sąsiednie parcele i rozbudowali fabrykę. Postać Josepha Domsa dosyć dokładnie przedstawił Paweł Newerla w artykule z 22.05.2022 „Przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy dawnego Raciborza. Joseph Doms – król tytoniu” na portalu ZiemiaRaciborska.pl. Artykuł ten zawiera szereg błędów, których nie ma w artykule Pawła Newerla „Racibórz jako centrum przemysłu tytoniowego” [w:] Zeszyty Eichendorffa 18/2007, s. 26-45.
Drugi dom, narożny ul. Chopina – rynek, kupił 3 września 1731 roku za 2000 guldenów od hrabiego Karla Ludwiga von Gaschin und Rosenberg rewizor akcyzy Anton Heinrich Geyer. Chyba do 1790 roku dom należał do rodziny Geyer, ale to nie jest pewne. 19.01.1790 roku na przetargu dom kupił za 800 talarów handlarz winem Johann Galli.* Jako współwłaściciela domu wpisał Johann Galli żonę Johannę z domu Bordollo (zm. 30.06.1835), córkę Johanna Bordollo i siostrę Franza Bernarda Bordollo. Johann i Johanna Galli mieli tylko córkę Johannę.** Johann Galli zmarł przed 1830 rokiem, a jego żona w 1835 roku. W testamencie zapisała ona dom wnukowi, synowi zmarłej w 1824 roku córki Johanny Doms, Robertowi Doms. Od 07.07.1835 roku do 15.06.1840 roku właścicielem domu był Robert Doms. W 1840 roku Robert Doms sprzedał dom ojcu Josephowi Doms za 9100 talarów. Oznaczało to, że teraz obydwa domy miały jednego właściciela. Joseph Doms był właścicielem domów do śmierci 18.08.1853 roku.
W XVII wieku w Raciborzu osiedliło się kilkunastu kupców włoskiego pochodzenia, m.in. Bordollo, Cecola, Lucas, Rossi, Saluci, Scotti, Toscano i Galli. Przed 1700 rokiem w Raciborzu osiadł urodzony w 1665 roku w Como we Włoszech Francesco Galli (zm. 20.10.1713 w Raciborzu). Miał chyba kilku synów. Jeden z nich, Johann Galli (ur. 1693 – zm. 1751), osiedlił się w Gliwicach. W Raciborzu pozostał Franz Galli. To chyba Franz Maria Galli wzmiankowany w 1750 roku. Córką Franza Galli była Hedwig Galli (ur. 1735 – zm. 1796), która wyszła za mąż za kuzyna z Gliwic Bartłomieja Galli (1732-1796). W 1765 roku jest kupiec Franz Anton Galli. Jego synem był Johann Galli.
** – Paweł Newerla w artykule o Josephie Domsie podaje, że córką Johanna Galli i siostrą Johanny Doms była Helena Baildon. To pomyłka. Helena Baildon była córką Franza Galli z Gliwic, który był synem Hedwig i Bartłomieja Galli.
Nowym właścicielem domu od 1853 roku do 1945 roku była firma handlu tabaką i tytoniem „Joseph Doms” kierowana po śmierci patrona przez trzech braci Doms – Heinricha, Juliusa i Leona. W 1872 roku z firmy wycofał się najmłodszy z braci, Leon. Kupił majątek Gorzyczki w powiecie wodzisławskim i tam osiadł. Żył jeszcze w 1907 roku.
Heinrich Doms był ożeniony z Jenny von Tapper (31.10.1832–04.10.1886). Ich syn Wilhelm (08.10.1868-14.02.1957 w Ost-Berlinie) został malarzem surrealistycznym i handlarzem dzieł sztuki. Heinrich Doms i Jenny von Tapper mieli jeszcze starszego syna, Josepha Domsa, ale niewiele o nim wiadomo. Pracował w firmie „Joseph Doms” i w 1932 roku mieszkał w domu na rynku. Heinrich Doms był też radnym miejskim, otrzymał tytuł honorowy „Radnego Seniora” i 18 lipca 1900 roku został „Honorowym Obywatelem Raciborza”. Radnym był do śmierci 30.06.1906 roku.
Od 1882 roku firmę prowadził z Heinrichem Domsem najstarszy syn Juliusa i Fanny Polko-Doms* Franz (10.05.1857–1943). Córka Juliusa i Fanny Polko-Doms Johanna (30.06.1859–05.12.1894) wyszła w 1879 roku za mąż za barona Maksymiliana Ernsta von Reibnitz na majątku Kochaniec w Zakrzowie (powiat Kędzierzyn-Koźle). Po śmierci Heinricha Domsa w 1906 roku firmę „Joseph Doms” prowadził Franz Doms, który ożenił się w 1888 roku z Marią Klapper, córką Emilii von Hänlein i Paula Klappera, właściciela majątku Pawłów. Franz Doms przeprowadził się z rodziną do pałacu w Pawłowie. Posiadał też majątek z pałacem w Bąkowicach (Bankwitz) w powiecie namysłowskim. Franz Doms był też radnym miejskim i 10 maja 1932 roku został „Honorowym Obywatelem Raciborza”.** Zmarł w Bąkowicach w 1943 roku.
Powyżej, jedyne zdjęcie, które udało mi się znaleźć, na którym jest Franz Doms. To ten drugi od lewej. Zdjęcie zrobiono w latach 20. XX wieku na „Wzgórzu Domsa” koło Pawłowa.
W publikacjach dotyczących Domsów podawane jest, że Fanny Polko-Doms była córką Adolfa Polko, ale to wątpliwe. Byłaby kuzynką I stopnia Juliusa Domsa. Żoną Adolfa Polko była Johanna, córka Josepha Domsa z Johaną Galli. Możliwe też, że Johanna Galli zmarła młodo i Adolf Polko ponownie się ożenił i miał z drugą żoną córkę Fanny. Podawany jest też jako ojciec Fanny Polko dr Ignatz Polko. Fanny Polko-Doms była raczej z innej gałęzi rodziny Polko. W Raciborzu było kilka rodzin Polko.
** – Franz Doms był ostatnim „Honorowym Obywatelem Raciborza” wybranym przed nastaniem nazistowskich rządów. Potem tytuł „Ehrenbürger von Ratibor” dostali tylko nazistowscy przywódcy. „Honorowym Obywatelem Raciborza” w 1933 roku zostali: kanclerz Rzeszy Adolf Hitler i Josef Adamczyk, Prezydent Prowincji Górny Śląsk. Tytuł „Ehrenbürger von Ratibor” wprowadzono w 1831 roku, po epidemii cholery. Od 1831 roku do 1932 roku uhonorowano tak 13 zasłużonych dla miasta osób i jedną prominentną niemiecką osobę – feldmarszałka Paula von Hindenburg. W 1831 roku tytuł dostali: dr Ferdinand Josef Hohlfeld – lekarz powiatowy, dr Ignatz Polko, dr Karl Johann Küh. Po długiej przerwie 27.10.1878 roku tytuł dostał Geheimer Justitzrat Josef Klapper. 15.10.1890 roku uhonorowano tak księcia Victora Moritza zu Hohenlohe-Schillingsfürst, Herzoga von Ratibor. 09.04.1895 tytuł otrzymał starosta powiatu raciborskiego Max Pohl. Heinricha Domsa uhonorowano 18.05.1900. 25.01.1912 roku tytuł dostał kupiec, przemysłowiec, filantrop i radny miejski Emil Pyrkosch. W czasie I wojny światowej, 04.04.1916 roku, tytuł przyznano pogromcy Rosjan w Prusach Wschodnich feldmarszałkowi Paulowi von Hindenburg. 09.01.1920 tytuł dostał były radny miejski Moritz Grunwald. 01.01.1926 roku uhonorowano radnego miejskiego Aloisa Frölicha. Były nadburmistrz Raciborza i Prezydent Prowincji Górny Śląsk Hans Piontek został „Honorowym Obywatelem Raciborza” 29.12.1926 roku. Następnym uhonorowanym został, za 30-letnią służbę we władzach miasta, Georg Lüttge. Ostatnim „Honorowym Obywatelem Raciborza” przed 1933 rokiem został 10.05.1932 roku Franz Doms.
W 1922 roku Franz Doms przekazał prowadzenie firmy synowi Juliusowi (13.03.1889–08.08.1964), który ożeniony był z Jenny von Hauenschild. W lutym 1945 roku majątek firmy „Joseph Doms” i rodziny Doms ewakuowano z Raciborza na Morawy w 77 wagonach, ale tam zarekwirowano transport. Po wojnie, w 1947 roku, Julius Doms otworzył w Orsoy (obecnie dzielnica w mieście Rheinberg) nad dolnym Renem nową fabrykę tytoniu i papierosów. Drugi syn Franza i Marii Klapper Herbert (14.04.1890–22.09.1977) był znanym teologiem katolickim.
Opracowanie: Christoph Sottor
