Przebieg raciborskiego wodociągu w mieście w 1831 roku

W artykule „O pierwszych raciborskich wodociągach z Brzezia, Dębicza i Obory” (ziemiaraciborska.pl, 22 sierpnia 2023) na końcu napisałem, że do zbadania pozostaje okres od sprowadzenia kolei do Raciborza w 1845 roku do 1874 roku. Nie wiadomo, jak zaopatrywano w wodę dworzec kolejowy i więzienie, zbudowane w latach 1843–1851. Wodociąg z Lasu Obora nie był w stanie pokryć zapotrzebowania na wodę infrastruktury kolejowej i więzienia.

Dzięki udostępnionym przez Archiwum Państwowe w Raciborzu aktom „Erbaung von Cisternen, Pumpen und Brunnen. Band I” („Budowa cystern, pomp i studni. Tom 1”) dotyczącym raciborskich wodociągów z lat 1821–1864, możemy poszerzyć wiedzę o dostarczaniu wody pitnej do domów w mieście. Zdecydowana większość dokumentów jest jednak nie do odczytania. Są to rękopisy, które dziś potrafi odczytać tylko niewiele osób. W aktach znajduje się jednak parę przydatnych dokumentów. Jest tam schematyczny plan przebiegu wodociągu w mieście z 1861 roku oraz liczne rysunki pokazujące urządzenia do poboru wody z ujęć i z miejsc, gdzie pobierali ją mieszkańcy. Pozwala to na rzucenie nowego światła na funkcjonowanie wodociągu przed zbudowaniem pierwszej nowoczesnej wieży ciśnień z poborem wody z Odry na ul. 1 Maja w 1874 roku oraz budową nowej sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Poniżej znajduje się zdjęcie przedwojenne wieży ciśnień przy ul. 1 Maja.

W Raciborzu pierwszą sieć wodociągową zbudowano prawdopodobnie w końcu XIII wieku. Jej część służyła miastu aż do lat 70. XIX wieku. Do początku XIX wieku wodę pobierano z najbliższego źródła, czyli z rzeki Odra. W 1809 roku rozpoczęto budowę nowego wodociągu, który miał dostarczyć miastu wodę lepszej jakości ze źródeł poza miastem. Zrobiono wtedy ujęcie wody w foluszu miejskim, który znajdował się na Kanale Młyńskim Psinki (Psinzermühlbach) przy granicy z folwarkiem Brunkenhof dominikanek (ten był przy placu przed Bramą Wielką). Od 1809 roku, albo od 1810 roku, budowano ok. 7-kilometrową nitkę wodociągu z ujęcia w Dołach koło Brzezia i bocznego ujęcia koło Dębicza. Przed 1815 rokiem podłączono ją do istniejącej sieci wodociągowej w mieście. W 1815 roku zamknięto dotychczasowe ujęcie wody do miejskiego wodociągu w Wieży Wodnej nad Kanałem Młyńskim Odry i odłączono odcinek wodociągu od ul. Wagi Młyńskiej do rozgałęzienia na północ od rorkastli na rynku. W tym miejscu przyłączono nowy wodociąg z Dołów koło Brzezia.

W 1815 roku w mieście były 4 rorkastle (cysterny), które były zaopatrywane wodą źródlaną z ujęcia koło Brzezia oraz jedna rorkastla publiczna i jedna cysterna prywatna w mieście, do których wodę dostarczano z ujęcia rzecznego, z Psinki. Tak wynika z zapisu w recesie z 21 lipca 1815 roku, zawartego przez magistrat z kamerą książęcą na dostawę wody ze źródła w Lesie Obora (G. Wawoczny – System zaopatrzenia Raciborza w wodę do końca XVIII wieku). Ta nitka wodociągu powstała w następnych latach i podłączono ją do istniejącego wodociągu z Dołów koło Brzezia. Trzy z tych cystern miały być marmurowe, a jedna drewniana. Według planu miasta z 1812 roku tych cystern było jednak więcej. Na planie zaznaczono 8 rorkastli.

Istniejące w 1815 roku cysterny. Cysterny, które miały być zasilane ze źródła koło Brzezia i w Lesie Obora, znajdowały się na rynku, na Nowym Rynku oraz na ulicy Browarnej, na odcinku pomiędzy ul. Długą a ul. Solną. Czwarta cysterna była przy Domu Wagi Młyńskiej na ulicy Wagi Młyńskiej. Na planie miasta z 1812 roku pokazana jest ich wielkość i kształt. Na rynku i na Nowym Rynku znajdowały się największe rorkastle, kwadratowe. Na ulicy Browarnej była mniejsza rorkastla, prostokątna. Pod Domem Wagi Młyńskiej znajdowała się prostokątna cysterna średniej wielkości. W recesie z 1815 roku nie uwzględniono chyba rorkastli pod browarem miejskim na Nowym Rynku. Ta cysterna była najmniejsza, prostokątna. Do ujęcia z Psinki podłączona była rorkastla na skrzyżowaniu ulicy Rzeźniczej i ulicy Panieńskiej (dzisiaj plac Ofki Piastówny). Ta rorkastla była prostokątna i wydłużona. Dalej nitka prowadziła do rzeźni miejskiej (Städtische Kuttelhof, później browar i gorzelnia) na rogu ul. Browarnej i ul. Panieńskiej (ul. Chopina; dawniej Nonnengasse albo Jungferngasse), przy skrzyżowaniu z ul. Browarną (Braugasse). Ta cysterna była prostokątna i mniejszej wielkości. Jeszcze jedna, mała, kwadratowa rorkastla była na ul. Solnej, przy szpitalu Bożego Ciała.

Plany miasta z 1831 roku (Ocular-Plan) i z 1843 roku (plan Barwiga) pokazują przebieg wodociągu w mieście. W tym artykule przedstawię przebieg wodociągu w mieście w latach 1829–1830 na podstawie Ocular-Plan z 1831 roku. Jak wodociąg docierał do miasta, przedstawiono w artykule „O pierwszych raciborskich wodociągach z Brzezia, Dębicza i Obory”.

„Ocular-Plan von der Stadt Ratibor und ihren Wasserleitungen” – „Oparty na wizji lokalnej plan miasta Raciborza i jego wodociągów” – został wydrukowany w technice litograficznej w 1831 roku, ale pokazuje przebieg wodociągu w 1828 roku lub 1829 roku. Znany jest z kilku egzemplarzy znajdujących się w archiwach i bibliotekach. Egzemplarze planu są w Archiwum Państwowym w Raciborzu, w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego, w Staatsbibliothek zu Berlin i w Fürstliche Bibliothek Corvey. Plan wykonała drukarnia F.M. Langer w Raciborzu. Litograficzny negatyw do druku przygotował J. Rausch, który błędnie uważany jest za autora planu. Plan rozrysował prawdopodobnie Czech, który w 1831 roku sporządził drugą część planu „Situations-Plan der Wasser Röhren-Leitung bei der Ratibor” – „Plan sytuacyjny wodociągu rurowego koło Raciborza”. Ten Czech to prawdopodobnie architekt Friedrich Wilhelm Tschech, który używał także polskiej wersji nazwiska. Plan ma wymiary 68 cm x 52 cm, jest w skali 1:3200 i zorientowany na zachód. Na czarno-białym planie zaznaczono przebieg wodociągów miejskich, położenie rorkastli i pomp oraz miejsca poboru wody z Kanału Młyńskiego Psinki w foluszu miejskim. Plan obejmuje również Zamek na Ostrogu i kawałek wsi Bosacz. Widać, że wodociąg biegnie dalej na wschód, w ciągu ulicy Bosackiej.

Z planu miasta z 1831 roku wynika, że po 1815 roku sieć wodociągową w mieście rozbudowywano. Przybyło cystern i studni, a także zrobiono połączenie nitki z Psinki z wodociągiem z Obory i Brzezia. Wodociąg tworzył obieg zamknięty. Połączenie obu nitek wodociągu znajdowało się na ul. Browarnej, na odcinku od skrzyżowania z ul. Długą do skrzyżowania z ul. Panieńską. Były też dwa dodatkowe ujęcia wody. Na ulicy Wagi Młyńskiej (Mühlwagegasse) do nitki wodociągu podłączono ujęcie w resztce Kanału Młyńskiego. Drugie dodatkowe ujęcie było w byłym Młynie Miejskim na Kanale Młyńskim. Ujęcie z Młynu Miejskiego podłączono do wodociągu na ul. Wagi Młyńskiej.

Na planie z 1831 roku zaznaczono 20 cystern, studni i pomp, zarówno publicznych, jak i prywatnych. Co ciekawe, żadna z instytucji publicznych nie miała podłączenia do wodociągu. Z ratusza, Landszaftu (który był na rynku) i Odwachu chodzono po wodę do rorkastli na rynku. Także z bogatych domów szlacheckich i mieszczańskich chodzono po wodę do rorkastli. Z jednym wyjątkiem: burmistrz Raciborza, Anton Jonas, zrobił odnogę z wodociągu do domu, w którym mieszkał. Do wodociągu nie był też podłączony budynek Sądu Krajowego przy ul. Nowej, już za murami miasta. Widocznie wykopano studnię, która zaopatrywała sąd w wodę. W tym czasie zmienił się klimat na wilgotny, i nie brakowało opadów. Podniósł się poziom wód gruntowych, co wykorzystywano do kopania studni. Przypuszczalnie przy wielu domach w mieście wykopano wtedy studnie.

Przedstawię, gdzie były te wszystkie rorkastle i studnie, do których dostarczano wodę wodociągiem. Na planie z 1831 roku ponumerowane są od 1 do 12, ale do tych głównych dochodzą jeszcze boczne. Na planie podano, czy były to rorkastle, studnie, czy pompy. Cysterny oznaczono białymi kwadratami, a studnie z pompami zaznaczono zakreskowanymi kwadratami.

Nr 1 – Rorkastla na rynku. Znana jest z obrazu i najstarszych zdjęć rynku. Na północ od rorkastli wodociąg rozgałęział się w stronę ul. Nowej, ul. Browarnej oraz ul. Długiej, prowadząc na Nowy Rynek (Neumarkt). Z samej rorkastli poprowadzono jeszcze nitkę wodociągu na Plac Zborowy.

Rorkastla na rynku widoczna jest na obrazie z ok. 1819-1825 oraz na zdjęciu z ok. 1860-1865. Cysterna była zrobiona z marmuru i miała wymiary ok. 3 m na 4 m. Wątpliwe, czy cysterny były w całości z marmuru; pewnie były murowane i obłożone marmurowymi płytami. Według przepisów tylko sama wanna miała mieć średnicę 9 stóp i 6 cali (≈ 295 cm). Na tym obrazie z ok. 1819-1825 widać pierwsze raciborskie latarnie, które ustawiono przy rorkastli w 1805 roku. Podkreśla to znaczenie cysterny na rynku dla życia mieszkańców miasta. Rorkastla jest jeszcze na schemacie wodociągu w mieście z 1861 roku i planie miasta Gehlicha z 1864 roku. Zlikwidowano ją chyba ok. 1875 roku. Od ok. 1890 roku obok miejsca po rorkastli był hydrant, który usunięto ok. 1930 roku. Ok. 1900 roku pomiędzy hydrantem a kolumną maryjną zrobiono najpierw pompę, a później poidełko (zdrój, Wasserspender). Poidełko było tam do ok. 1930 roku.

Od początku istnienia rorkastla była w tym samym miejscu. Obecnie to południowo-zachodnia ćwiartka rynku. Odkryte w 1996 roku szczątki rorkastli były naprzeciwko DH Bolko, a obecnie to ogródek restauracji Shiro. Do 1574 roku rorkastla była na środku zachodniej strony rynku i do 1546 roku naprzeciwko wieży ratusza, który był po wschodniej stronie rynku. 13 maja 1546 roku ratusz się spalił, a w 1574 roku spaliła się północna strona rynku z Domem Kupców (hala targowa, sukiennice), co spowodowało powiększenie placu. Po pożarze miasta w 1574 roku rorkastla pozostała na dawnym miejscu, ale zmieniło się jej położenie w stosunku do wielkości rynku. Nie była już centralnym punktem na placu.

Rorkastla na rynku była chyba najstarszą w Raciborzu. Od końca XIII wieku w Młynie Miejskim nad Kanałem Młyńskim był rurmusz, od którego poprowadzono wodociąg ulicą Wagi Młyńskiej i ulicą Odrzańską na rynek. Aż do XIX wieku rury wodociągu były zrobione z wydrążonych pni drzew. W 1564 roku rurmusz zastąpiono Wieżą Wodną i rozbudowano sieć wodociągową w mieście. Zrobiono wtedy rozgałęzienie wodociągu na rynku i pociągnięto odnogi na Nowy Rynek oraz przez ul. Długą na ul. Browarną. W 1815 roku Wieżę Wodną zamknięto, a wodę na rynek dostarczano z wodociągu z Dołów koło Brzezia i później z Lasu Obora.

Szczątki rorkastli ze wcześniejszych okresów odkryto w czasie wykopalisk na rynku w 1996 roku. Według raciborskich archeologów rorkastla składała się z trzech części: studni głównej o wymiarach 2,5 na 4 metry oraz dwóch bocznych koryt o wymiarach 1,6 na 1,6 metra, dobudowanych od strony zachodniej i wschodniej. Ściany boczne wyścielały deski, a sięgające stu piętnastu centymetrów dno wypełniały równo dopasowane otoczaki. Przy ścianie południowej do wnętrza prowadziły dwustopniowe schody, na które wchodzono, by zaczerpnąć wodę. Taki wygląd cysterny na rynku uważam za niedorzeczny. Ze znalezionych szczątków rorkastli z różnych okresów archeolodzy zrobili jedną o wymiarach basenu. Od zrobienia pierwszej cysterny na rynku ok. II połowy XIII wieku do XIX wieku rorkastla miała podobne wymiary: maksymalnie 3 metry na 4 metry, i zawsze był to jeden pojemnik (komora) na wodę, a nie trzy.

Nr 2 – Z rynku przez ul. Nową odnoga wodociągu biegła na Nowy Rynek, gdzie w zachodniej części placu była rorkastla. Była ona kwadratowa i podobnej wielkości co rorkastla na rynku. W 1818 roku z sekularyzowanego klasztoru dominikanek na Nowy Rynek przeniesiono statuę św. Jana z Nepomuk. Ustawiono ją w miejscu, gdzie była rorkastla. Nowa rorkastla została zrobiona we wschodniej części placu. Ta nowa rorkastla była okrągła.

W aktach z lat 1821-1864 znajduje się rysunek techniczny projektu nowej cysterny na placu. Na schemacie wodociągu w mieście z 1861 roku cysterna na Nowym Rynku zaznaczona jest jako okrągła. Jej wymiary: wanna miała 4 stopy głębokości (≈ 124 cm) i na dnie miała 11 stóp średnicy (≈ 341 cm). Górna część wanny miała średnicę 14 stóp i 2 cale (≈ 439 cm). Wystająca ponad poziom placu część cembrowiny była wysoka na 3 stopy i 2 cale (≈ 98 cm). Wokół cembrowiny był kamienny cokół szeroki na 2 stopy i 6 cali (≈ 77,6 cm). Cysterna była marmurowa.

W 1874 roku lub w latach następnych cysternę zastąpiono poidełkiem, które widać na zdjęciach za figurą św. Jana z Nepomuk. Poidełko znajdowało się w miejscu po okrągłej cysternie. Już chyba po likwidacji rorkastli, po 1875 roku, figurę Nepomuka przestawiono na środek placu. Później przestawiono figurę na zachodnią część Nowego Rynku, w miejsce, gdzie była poprzednio, a na środku placu zrobiono nowe poidełko. Chyba ok. 1900 roku poidełko zlikwidowano i na jego miejscu zrobiono hydrant.

Nr 3 – Pod murem browaru miejskiego (Malzhaus), na rogu Nowego Rynku i ul. Zborowej, jakieś 20 metrów od Nowego Rynku, na ul. Zborowej, znajdowała się publiczna cysterna. Tu kończyła się odnoga wodociągu z rynku na Nowy Rynek. Do 1818 roku ta mała cysterna była na Nowym Rynku, pod murem browaru miejskiego. W związku z przeniesieniem rorkastli na Nowym Rynku przedłużono wodociąg na ul. Zborową i tam zrobiono małą cysternę. Na schemacie wodociągu z 1861 roku cysterna oznaczona jest jako okrągła.

Nr 4, 4a i 4b – Druga odnoga wodociągu prowadziła z rynku na ul. Długą, gdzie skręcała w ul. Browarną, do skrzyżowania z ul. Solną. Tam, przy szpitalu Bożego Ciała, znajdowała się cysterna. Od tej cysterny pociągnięto odnogę do szpitala Bożego Ciała (4b). Cysterna była we wnętrzu szpitala. 4a – Od nitki wodociągu na ul. Browarną zrobiono też odnogę pod dom, gdzie dziś jest numer 12 przy tej ulicy (pierogarnia „Niebo w gębie”). Tam była studnia z pompą. Według planu z 1812 roku na środku ulicy znajdowała się w tym miejscu cysterna.

Nr 9 – Na północ od kolumny maryjnej na rynku zrobiono jeszcze jedną odnogę od głównej nitki wodociągu z Dołów koło Brzezia i z Lasu Obora. Odnoga była krótka. Biegła tylko do dawnego browaru miejskiego, na rogu ulic Rzeźniczej i Browarnej, który kupił zegarmistrz Joseph Fischer i w 1821 roku zbudował nowy dom. W domu znajdowała się studnia z pompą. Burmistrzem w tym czasie był zięć Fischera, Anton Jonas, który mieszkał także w tym domu. Później właścicielem domu był Doms. Był to chyba pierwszy prywatny dom, który miał wodę z miejskiego wodociągu.

Nr 9a i 9b – Przy zbudowanych w 1823 roku stajniach ułańskich w byłych ogrodach dominikańskich, na obecnym placu Dominikańskim, zrobiono najpierw cysternę, którą później zastąpiono studnią z pompą (9a). Widać ją na zdjęciach z targu, który tam był od końca XIX wieku. Zrobiono też odnogę do północno-wschodniego skrzydła stajni ułańskich, gdzie również znajdowała się cysterna (9b) – niżej, na planie stajni.

Nr 10 – Od rorkastli na rynku była jeszcze jedna odnoga. Biegła ona ul. Mickiewicza (wtedy Dohm Gasse) do placu Zborowego. Tam, pod domem na rogu ul. Mickiewicza i ul. Młyńskiej (niezabudowany plac obok Banku Santander), na ul. Młyńskiej była okrągła cysterna.

Zdjęcie bramy celnej na ul. Mickiewicza z ok. 1860 roku. Za bramą celną znajduje się Plac Zborowy. Tam, gdzie strzałka wskazuje, była okrągła cysterna, podobna do tej na Nowym Rynku.

Nr 11 – Bezpośrednio z rorkastli na Nowym Rynku biegła odnoga do więzienia z Basztą Więzienną na ul. Basztowej. Wodociąg był położony pod Stockhaus Gasse (ul. Więzienna). W budynku więzienia była chyba pompa, ale na planie jej nie oznaczono. Od więzienia wodociąg biegł do skrzyżowania z Malzgasse (ul. Piwna). Tu była cysterna. To była ostatnia rorkastla podłączona do wodociągu z Brzezia i z Lasu Obora.

Nr 5 – Cysterny z numerem 5 nie znalazłem na planie, ale chodzi tu chyba o tę na Placu Wolności, którą znamy ze zdjęcia z ok. 1870 roku. Na zdjęciu obok rorkastli widać pompę, którą zamontowano później, w latach 60. XIX wieku. Cysterna na Placu Wolności była podłączona do ujęcia z Kanału Młyńskiego Psinki i powstała chyba po 1815 roku. Umowa magistratu z komorą książęcą jej nie wymieniała. Nie ma jej też na planie miasta z 1812 roku. Rorkastla była okrągła, a murowana wanna miała drewnianą cembrowinę.

Nr 6 – Z Placu Wolności w 1809 roku wodociąg pociągnięto pod prześwitem bramnym Bramy Wielkiej i dalej końcowym odcinkiem ul. Długiej do placu Ofki Piastówny. Tu, obok ogrodu Domu Spowiednika dominikanek (później probostwo i szkoła ewangelicka), była rorkastla. Stąd wodociąg biegł na ul. Chopina (Jungferngasse – ul. Panieńska). Ta rorkastla była już na planie z 1812 roku.

Nr 7a – Na rogu ul. Chopina i ul. Browarnej była rzeźnia miejska (Kuttelhof), która pobierała wodę z wodociągu. W rzeźni była studnia z pompą.

Nr 7b – Na ul. Wagi Młyńskiej w pobliżu skrzyżowania z ul. Chopina była studnia z pompą.

Nr 7c – Tutaj było podłączenie ujęcia z resztki Kanału Młyńskiego z publiczną cysterną. Odcinek Kanału Młyńskiego wzdłuż posesji Królewskiego Ewangelickiego Gymnasium jeszcze istniał. Stamtąd, w zasypanym korycie Kanału Młyńskiego, położono rury wodociągu do ul. Wagi Młyńskiej. Tutaj była chyba studnia, do której spływała woda. Ze studni pompą tłokową przepompowywano wodę do cysterny.

Nr 8 – Ostatnia cysterna z ujęcia na Psinie była ok. 50 metrów od skrzyżowania ul. Wagi Młyńskiej i ul. Odrzańskiej. Przed nią, w głąb ul. Wagi Młyńskiej, była mała cysterna bez numeru. Ta cysterna z nr 8 była przed budynkiem Wagi Młyńskiej i była już na planie z 1812 roku. Przypuszczam, że istniała już w końcu XIII wieku i była to pierwsza rorkastla, do której docierała woda z rurmuszu.

W dotychczasowych publikacjach (np. Thomas Wardenga – Häuserbuch der Stadt Ratibor, Berlin 1995) jako budynek Wagi Młyńskiej podawany jest dom nr 128 na Mühlgasse (na planie z 1812 roku). To pomyłka! Dom Wagi Młyńskiej (Mühlwagenhaus) to budynek bez numeru na tym planie z 1812 roku, po południowej stronie Mühlgasse. Na planie z 1812 roku budynki należące do miasta nie mają numerów, tylko opisy. Tu nie ma opisu, co to za budynek. Na ratuszu też nie ma opisu. Dom Wagi Młyńskiej był chyba największą budowlą publiczną w mieście. Była to hala targowa, gdzie sprzedawano i skupowano zboże i mąkę. Dom Wagi Młyńskiej jest też na widokach miasta F.B. Wernera. Zbudowano go chyba w średniowieczu. Budynek od ulicy Wagi Młyńskiej został rozebrany w połowie XIX wieku. Część Domu Wagi Młyńskiej zwrócona na południe przetrwała do 1945 roku. Dom Wagi Młyńskiej w całości jest jeszcze na planie z 1843 roku, a na planie z 1864 roku budynku od ul. Wagi Młyńskiej już nie ma.

Nr 12 – Na podwórzu Gymnasium w dawnym klasztorze dominikanek była cysterna, do której spływała woda z ujęcia na Psince. Podłączenie do głównej nitki wodociągu znajdowało się przy ewangelickim probostwie na placu Ofki Piastówny. Stamtąd wodociąg biegł do wieży kościoła Ducha Świętego i jakieś 15 metrów dalej przechodził przez skrzydło Gymnasium przy ul. Gimnazjalnej na podwórze za nim. Na środku dziedzińca wewnętrznego znajdowała się cysterna.

W następnym artykule o dziejach wodociągu w Raciborzu przedstawię zmiany w jego przebiegu do 1843 roku i do 1861 roku.

Oprac. Christoph Sottor