Po tym jak zaprzestano grzebania zmarłych na cmentarzach przykościelnych (obok kościoła farnego i kościoła bożogrobców), powstały nekropolie na przedmieściu Nowe Zagrody. Wbrew temu co znajdziemy w publikacjach, nie był to tylko cmentarz w dzisiejszym Parku im. Miasta Roth, ale był też drugi, w innym miejscu. Jego dzieje związane są z opieką zdrowotną i początkami raciborskiego sportu. Z cmentarzem, gdzie teraz jest Park Miasta Roth, związany był brat człowieka, który próbował zabić króla pruskiego. Przedstawię nie tylko okoliczności powstania cmentarzy na Nowych Zagrodach, ale i ich dalsze losy, po tym jak przestały pełnić funkcję miejsc do grzebania zmarłych.
W 1807 roku, po katastrofalnej wojnie z Napoleonem, w Królestwie Pruskim zarządzono reformę całego ustroju państwa. Jedną z reform miała być zmiana ustroju miast, którą wprowadzono w życie edyktem z 19 października 1808 roku. Mieszczaństwo otrzymywało prawo wybierania własnych magistratów oraz możliwość swobodnego i niczym nieskrępowanego organizowania spraw budownictwa, podatków, szkolnictwa, komunikacji itd.
Edykt o samorządzie miast z 1808 roku poprzedził edykt z 9 października 1807 roku o zwolnieniu chłopów z poddaństwa i o wolnym obrocie handlu ziemią. Zwłaszcza swobodny handel ziemią, zezwolony „edyktem październikowym”, był szczególnie ważny. Wcześniejsze zarządzenia sanitarne rządu pruskiego nakazywały przenoszenie cmentarzy z miast na przedmieścia. Sprawa pochówków zmarłych pozostawała w gestii gmin wyznaniowych, katolickiej i ewangelickiej. Otrzymały one nakaz przeniesienia nekropolii poza miasto. Edykt październikowy umożliwił parafiom nabycie ziemi poza murami miasta i założenie nowego cmentarza.
Poniżej zdjęcie lotnicze rejonu ul. Opawskiej i ul. Wojska Polskiego z zaznaczonym przybliżonym położeniem dwu cmentarzy, o których jest mowa w tym artykule. Zdjęcie – zrzut ekranu zdjęcia lotniczego na geoportal.gov.pl/Public Domain
Cmentarz przy „drodze wokół murów”
Już 16 października 1807 roku parafia miejska zawarła umowę dzierżawy z prowizorem przytułku żeńskiego św. Łazarza Thomasem Moczygembą, który posiadał duży ogród obok parceli z przytułkiem św. Łazarza na Nowych Zagrodach. Umowę, w listopadzie 1807 roku, zatwierdziła królewska kamera we Wrocławiu i przystąpiono do urządzania cmentarza. Ogród Moczygemby stanowił tylko połowę przyszłego cmentarza. Przytułek św. Łazarza posiadał też własny ogród, który przeznaczono pod cmentarz.
Budynek szpitala/przytułku znajdował się tam, gdzie dzisiaj jest hotel „Racibor” i jezdnia ulicy Ludwika (do 1945 roku była to Friedrich Ludwig Jahn-Straße; Friedrich Ludwig Jahn był pedagogiem i „ojcem gimnastyki sportowej – obok była sala gimnastyczna, ta Budowlanki). Początek ulicy Ludwika przy ul. Wojska Polskiego (była to część „drogi wokół murów” nazywana „droga do Bramy Wielkiej”, do 1945 była to Zwingerstr., po wojnie była to ul. Marszałka ZSRS J.Stalina) to dawna droga dojazdowa do cmentarza. Przytułek dla 10 kobiet na Nowych Zagrodach istniał już od 1622 roku. Był własnością, po połowie, kapituły kolegiaty i rady miasta. Przytułkiem zarządzał cywilny prowizor. Według Pawła Newerli istniał przy nim już w XVII wieku mały cmentarz, na którym grzebano zmarłych w przytułku św. Łazarza i w przytułku dla mężczyzn przy kaplicy Bożego Ciała.
Kaplica Bożego Ciała stała na środku podwórza kwartału ul. Solna – Różana – Browarna – Długa. Spaliła się w 1885 roku. Przytułek, a później szpital był tam, gdzie stoi kamienica przy ul. Solnej 7. Szpital Bożego Ciała i przytułek znajdował się w tym miejscu od 1489 roku do 1910 roku. W 1803 roku zbudowano nowy, piętrowy, budynek szpitala. Od 1828 roku do ukończenia budowy szpitala na ul. Bema w 1897 roku był to szpital miejski. W szpitalu Bożego Ciała były 24 łóżka dla chorych pomocników kupieckich, czeladników i służących.
Także przytułek św. Łazarza posiadał murowaną kaplicę ufundowaną w 1679 roku przez kustosza kapituły kolegiackiej Andreasa Sendeciusa. Kaplica była przy przytułku, pomiędzy nią i przytułkiem był wjazd na podwórze.
Od 1622 roku przytułek posiadał własny ogród, który powiększono w 1679 roku o ogród kustosza kapituły kolegiackiej Andreasa Sendeciusa. Kustosz Sendecius przekazał szpitalowi łąkę, która sąsiadowała z łąką należącą do szpitala. To była ta część cmentarza na której postawiono później salę gimnastyczną. W 1804 roku drewniany budynek szpitala był już w złym stanie i postawiono nowy, murowany, budynek z małą dzwonnicą przystawioną do zachodniej ściany i otoczony murem.
Kaplicę rozebrano chyba po zbudowaniu nowego budynku w 1804 roku, a szpital w 1899 roku. W latach 1895-1897, niedaleko, na ul. gen. gen. J. Bema (Augustastr.), zbudowano szpital i te stare małe szpitaliki w mieście likwidowano. Jako pierwszy zlikwidowano szpital św. Łazarza. W mieście były jeszcze dwa małe szpitaliki. Wspomniany szpital Bożego Ciała i nowy, od 1857 roku, szpital św. Mikołaja na Nowym Mieście, na rogu Fischerei i Hospitalstr (zastąpił rozebrany dawny szpital bożogrobców św. Mikołaja na Placu Probostwa, założony w 1305 roku)
Do prowizora przytułku św. Łazarza Thomasa Moczygemba należał duży ogród, na którym powstała część cmentarza bliżej ulicy Opawskiej. W 1807 roku ten ogród Moczygemba oddał w dzierżawę parafii kolegiackiej. Po sekularyzacji kapituły kolegiaty w grudniu 1810 roku i utworzeniu parafii miejskiej zawarto chyba nową umowę dzierżawy z Thomasem Moczygembą. Po jego śmierci wdowa Anna odsprzedała swoją część cmentarza farbiarzowi Franciszkowi Kowalikowi. Później właściciele parceli na której była połowa cmentarz zmieniali się parę razy. Ostatecznie działkę od radcy sądowego Liebiga wykupił senator rady miasta Karl Tlach, który pochodził z zasłużonej dla miasta rodziny rzeźników. Działka została nabyta za 1000 talarów w maju 1851 roku, a właściciel przekazał ją jako współwłasność parafii katolickiej i ewangelickiej. Wtedy, od 21 lat, cmentarz był już nieczynny.
21 grudnia 1807 roku nowy cmentarz poświęcił raciborski proboszcz i ostatni przewodniczący kapituły kanoników kolegiaty, ksiądz prałat Franz Seypold. Nowy cmentarz był dosyć duży, miał mieć 71 arów. Zajmował on prawie całą wewnętrzną część narożnika „drogi przez Nowe Zagrody“ (Troppauerstr. – ul. Opawska; po wojnie była to ul. Ignacego Daszyńskiego) i „drogi wokół murów”. Cmentarz zajmował obszar w dzisiejszym rejonie ulic Wojska Polskiego – Wileńska – Ludwika – Opawska. Rozciągał się od sali gimnastycznej przy CKUiZ do pawilonu meblowego na ulicy Opawskiej. Ulica Ludwika przecina teren tego cmentarza w połowie. Większa część hotelu „Racibor” stoi na dawnym cmentarzu, jego część przy ul. Wojska Polskiego jest w miejscu po szpitalu św. Łazarza. Kamienica obok hotelu „Racibor” na ul. Ludwika stoi na środku dawnego cmentarza. Możliwe, że na cmentarz przeniesiono też groby i nagrobki z cmentarza wokół kościoła farnego. Jeszcze w latach 30. XX wieku obok hali sportowej miały się znajdować nagrobki pochodzące z XVIII wieku.
Na to miejsce przeniesiono też cmentarz ewangelicki z placu Marcellusa. Raciborscy protestanci dzierżawili ok. 1/4 cmentarza, część położoną bliżej ul. Opawskiej, na parceli Moczygemby. W tej części cmentarza pochowano chyba ostatniego Szefa 12.Regimentu Kirasjerów generała Carla Wilhelma von Büntig (zm.1809).
Opawską nazywano wtedy, w I połowie XIX wieku i wcześniej, także Marienstraße – bo prowadziła do Matki Bożej, a od 1844 roku do 1945 roku była to Troppauerstr. (ul. Opawska). Domy na narożu „droga wokół murów” i „przez Nowe Zagrody” podlegały jurysdykcji miejskiej, a nie dominium zamkowego, jak reszta Nowych Zagród. Pomiędzy domami podlegającymi miastu na początku „drogi wokół murów” przy Bramie Nowej był przytułek św. Łazarza. Na „drodze przez Nowe Zagrody” przy cmentarzu miastu podlegała tylko jedna posesja z karczmą „Goldene Sonne”, położona na południe od parceli narożnej obydwu dróg. W 1830 roku posesję na narożu „drogi wokół murów” i „drogi przez Nowe Zagrody” kupił aptekarz Frank i z cegły po rozebranym kościele ewangelickim na placu Marcellusa, który kupił w 1830 roku, postawił kamienicę z gospodą „Stadt Troppau” (Miasto Opawa). Parcela ta była pomiędzy cmentarzem i ul. Opawską. Dzisiaj jest na niej pawilon meblowy.
Cmentarz mimo sporych rozmiarów szybko się zapełnił i już w latach 20. XIX wieku zdecydowano o wyznaczeniu terenu pod nowy. Zapewne sporo pochówków miało tam miejsce w czasie wojen napoleońskich (1807-1815). 4 listopada 1832 roku zaprzestano tu grzebania zmarłych. W 1873 roku zlikwidowano cmentarz, jednak aż do końca XIX wieku teren pozostał niezabudowany.
Okolica byłego cmentarza zyskała na znaczeniu po zbudowaniu po drugiej stronie Zwingerstrasse budynku Landgerichtu w latach 1889-1892. Wkrótce, w 1894 roku, na zachodnim skraju byłego cmentarza postawiono miejską salę gimnastyczną im. Friedricha Ludwig Jahna (Jahn-Turnhalle), z której korzystał Ratiborer Männer Turnverein (M.T.V. Ratibor – Raciborskie Męskie Towarzystwo Gimnastyczne). Od 1873 roku do 1925 roku na placu po cmentarzu odbywały się plenerowe ćwiczenia gimnastyczne M.T.V. Ratibor. Plac nazywano Turnplatz albo Lazaruswiesen (łąki Łazarza – od szpitala św. Łazarza).
M.T.V. Ratibor założony został 13.09.1861 roku. Był to pierwszy raciborski klub sportowy. Początkowo korzystał z placu zakupionego pod budowę Taubstummenanstalt (powstał w 1836 roku) i budynku postawionego w latach 1865-1872 przy Moltkestrasse (ul. Jana Kasprowicza, po wojnie była to ul. ks. J. Bończyka). Po zbudowaniu nowych budynków Zakładu dla Głuchych przy Emil-Pyrkosch-Straße (ul. ks. Karola Miarki) w 1882 roku, w 1891 roku, dobudowano salę gimnastyczną, z której korzystał M.T.V. Ratibor. Miasto podarowało, w 1862 roku, Towarzystwu Gimnastycznemu czarno-czerwono-złoty sztandar Straży Obywatelskiej (Bürgerwehr) z 1848 roku („Wiosna Ludów” 1848-1849 – rewolucja marcowa 1848 i parlament frankfurcki 1848-1849), który został zakazany przez władze wojskowe Raciborza. W październiku 1868 roku M.T.V. Ratibor otrzymał nowy sztandar. W końcu wojny wywieziono go do Niemiec Zachodnich i gdzieś tam jest.
15.07.1882 roku powstał drugi Ratiborer Männer Turnverein „Eintracht“ (M.T.V. Ratibor „Eintracht“ – „Zgoda”) i M.T.V. Ratibor przemianowano na Alter Turnverein Ratibor (A.T.V. Ratibor). W 1906 roku powstał w A.T.V Ratibor oddział kobiecy. Rok wcześniej, w końcu 1905 roku, powstał trzeci Turnverein w mieście, Ratiborer Gesellschaft Verein „Deutsche Eiche” (też Turn- und Gesangsverein „Deutsche Eiche”). W 1911 roku M.T.V./A.T.V liczył 217 członków, M.T.V. „Eintracht“ 107 członków, a „Deutsche Eiche” 138 członków. W 1912 roku powstało czwarte towarzystwo gimnastyczne Turnverein „Juhendhort” (T.V. Jugendhort).
W dniach 18-20 lipca 1896 roku na placu po cmentarzu i w nowej sali gimnastycznej odbył się Turnfest z 1400 uczestnikami z całego Śląska. W zawodach wzięło udział 288 gimnastyków, szermierzy i zapaśników. Zawody odbywały się też w sali gimnastycznej Zakładu dla Głuchych. Impreza bardzo niespodobała się polskim środowiskom nacjonalistycznym (głównie byli to „emigranci” z Wielkopolski). W „Nowinach Raciborskich” krytykowali zachowanie uczestników Turnfest. Oburzali się, że uczestnicy mówią po niemiecku. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Raciborzu powstało dopiero w 1914 roku.
12 i 13 września 1925 roku miała miejsce ostatnia wielka impreza sportowa na placu po byłym cmentarzu. W tych dniach miała miejsce 1.Oberschlesische Olympiade (Pierwsza Olimpiada Górnośląska) w Raciborzu. Na zdjęciach niżej fragmenty programów olimpiady. Lazaruswiesen były główną areną olimpiady. Wtedy obszar od ul. Wileńskiej, gdzie jest CKUiZ, do ul. Opawskiej był niezabudowany i boiska zrobiono też na sąsiednich działkach. W sobotę na Lazaruswiesen rozegrano zawody strzeleckie pojedyncze, a w niedzielę grupowe. W niedzielę na 14 boiskach na Lazaruswiesen rogrywano mecze piłki nożnej, faustballa (siatkówka, ale pięściami, a nie palcami), szlagballa (w Cyprzanowie do dziś w to grają, piłkę odbija się kijem) i Trommelballa (też nazywano tę grę Tamburinball – piłkę odbijano czyś podobnym do tamburyna, ale bez dzwonków). Zawody olimpiady rozgrywano też na boisku na Ostrogu, boisku nad Odrą przy moście Bernerta, na nowych basenach na ul. Bema, na Gondelteich w Parku Eichendorffa i w Centrallhalle na rogu Oberwallstr. (ul. Michała Drzymały) i Opawskiej.
W 1926 roku wytyczono przez plac po cmentarzu Friedrich Ludwig Jahn – Straße.
Kamienicę, gdzie dziś jest hotel „Racibor”, zbudowano ok. 1910 roku. Wtedy w miejscu dzwonnicy przy szpitalu poprowadzono dojazd na plac ćwiczeń, a na reszcie placu po szpitalu postawiono kamienicę mieszkalną z siedzibą Ortskrankenkasse – Miejska Kasa Chorych (po wojnie była tam przechodnia zdrowia; obecnie to hotel „Racibor”). W 1926 roku wytyczono Friedrich Ludwig Jahn-Straße i doprowadzono ją na zaplecze zbudowanego w 1921 roku nowego budynku Stadttheater (Teatr Miejski). Wcześniej teatr miejski, działający od 1.10.1891 roku, był na rogu ul. Opawskiej i ul. Ogrodowej (Weidenstr.; wcześniej była to Quarkgasse; po wojnie była to ul. Marszałka Polski M. Żymierskiego) w Stadthalle (dawny lokal rozrywkowy Tivolli). Dzisiaj ul. Ludwika ma inny przebieg niż przed wojną. Wtedy przed budynkiem teatru Jahn-Straße skręcała na zachód, biegła przez Orlik pomiędzy ZSZ nr 3 (dawna Hohenzollernschule) i Budowlanką, kończyła się na ul. Wileńskiej. Obecnie przecina posesję, tam gdzie stał budynek teatru i kończy się na ul. Ogrodowej. Po wytyczeniu Friedrich Ludwig Jahn-Str. plac ćwiczeń przeniesiono na parcelę sąsiadującą z Hohenzollernstr. (ul. Wileńska; po wojnie była to ul. Prezydenta USA F.D. Roosevelta), gdzie w latach 1932 -1934 zbudowano budynek zespołu szkół technicznch i handlowych. W budynku szkolnym były trzy szkoły zawodowe – rzemieślnicza (Gewerbliche Berufsschule), kupiecka (Kaufmännische Berufschule) oraz dla sprzedawców kosmetyków i aptekarzy (Drogistenfachschule). Były tam też: Wyższa Szkoła Handlowa (Höhere Handelsschule) i Miejska Szkoła Handlowa (Städtische Handelsschule). Sala gimnastyczna została przyłączona do szkoły. Po wojnie umieszczono w budynku szkolnym Zespół Szkół Budowlanych i Rzemiosł Różnych, Zespół Szkół Ekonomicznych oraz Zespoółu Szkół Zawodowych, z których powstało obecne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego Nr 1 w Raciborzu.
Obecnie nic nie przypomina, że znajdował się tu duży cmentarz, choć w czasie adaptacji starych przychodni przy Ludwika na hotel, podczas wykopów na dziedzińcu budynku znaleziono szczątki ludzkie.
Oprac. Christoph Sottor (Niemcy)
