-W czasie drugiej wojny śląskiej, która trwała od sierpnia 1744 do grudnia 1745 roku, miało miejsce jedno z najkrwawszych bitew toczonych w Raciborzu. Epizod tej wojny w dziejach Raciborza jest praktycznie nieznany. Wtedy wojska pruskie musiały zdobywać Racibórz, okupowany przez oddziały armii węgierskich insurgentów.
W bitwie o Racibórz odznaczyli się huzarzy Hyazintha Malachow von Malachowski i Johanna von Oppeln-Bronikowskiego. Dokładnie 200 lata później, od końca stycznia 1945 roku do połowy lutego 1945 roku, pod Raciborzem walczyła 20. Panzer Division dowodzona przez pułkownika Hermanna von Oppeln-Bronikowskiego, potomka Johanna von Oppeln-Bronikowskiego.
9 lutego 1745 roku w czterogodzinnej bitwie o Racibórz, przedmieścia i zamek na Ostrogu miało zginąć 500 Węgrów i tylko 1 pruski huzar! O tej bitwie będzie w drugiej części artykułu. W pierwszej części przedstawię plan miasta z 1742 roku. Jest on związany z wydarzeniami z 1745 roku. Powstał, gdy pruski korpus inżynieryjny wzmacniał fortyfikacje Raciborza. Te nowe fortyfikacje zdobywano 9 lutego 1745 roku.
W Atlasie Historycznym Miast Polskich – Tom IV Śąsk Zeszyt 8 Racibórz (Kraków 2021) nie ma najmniejszej wzmianki o najstarszym planie miasta z 1742 roku, a jest on dosyć dobrze znany, choć błędnie opisywany. Plan miasta z roku 1742 jednak nie jest z pochodzenia „austriacki”, jak podają publikacje, a ma czysto „pruski ” rodowód. Do jego powstania „przyłożył rękę” sam król pruski Fryderyk II Wielki. Także w najnowszej publikacji dra P. Sputa „Garnizon Racibórz 1741-1919. Próba zarysu monograficznego” (Racibórz 2022), nie ma wzmianki o tym planie i jednostce wojskowej, która go zrobiła.
Część opisowa Atlasu HMP – Racibórz w bardzo dużego formatu zeszycie, poświęcona jest historii miasta, ale nie ma ani jednego zdania poświęconego planom miasta. W atlasie nie ma katalogu planów i map Raciborza. Opisane są tylko plany i mapy przedrukowane w atlasie.
Muszę skorygować informacje dotyczące najstarszego planu Raciborza z 1742 roku, które znajdują się np. w „Plany i weduty miast Górnego Śląska do końca XVIII wieku” (Katowice 2000) Piotra Greinera czy Norbert Mika w „Dzieje ziemi raciborskiej” (Kraków 2010). Nie jest to jednak plan „austriacki” i nie ma związku z pomiarami Śląska z czasów Karola VI.
Plan Raciborza z 1742 roku został sporządzony na polecenie króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego już po zawarciu we Wrocławiu tymczasowego pokoju z Austrią, 11 czerwca 1742 roku, który kończył I wojnę śląską (XII 1740 – VI 1742). W lipcu 1742 roku skierowano z twierdzy nyskiej do Raciborza korpus inżynieryjny generał majora Gerharda Corneliusa von Walrave, który miał się zająć wzmocnieniem fortyfikacji. 27 lipca 1742 roku polecenie zrobienia planu Raciborza otrzymał kapitan Jacques de Guionneau. W połowie sierpnia 1742 roku plan był gotowy i przesłano go do akceptacji królowi. 27 sierpnia 1742 roku Fryderyk II odesłał plan z naniesionym własnoręcznie przebiegiem palisady przed murami miasta.
Okoliczności powstania jakiegoś planu Raciborza, właśnie tak opisanego jak powyżej, przekazane przez Maxa Hanke i Hermanna Degenera w publikacji „Geschichte der Amtlichen Kartographie Brandenburg-Preussens bis zum ausgang der Friderizianischen Zeit” (Stuttgart 1935), nie pozostawiają wątpliwości, że chodzić tu może tylko o „Plan von Ratibor. Einer Stadt in der Fürstentum dieses Namens in Oberschlesien”. Tylko na nim widać te drewniane palisady, których przebieg wyznaczył osobiście król pruski Fryderyk II.
„Plan von Ratibor. Einer Stadt in der Fürstentum dieses Namens in Oberschlesien” to ręcznie wykonany na kartonie kolorowy plan miasta. Jest w skali ok. 1:5000 i ma orientację wschodnią, tzn. że u góry jest wschód. Plan ma wymiary 32 cm x 24 cm. Zachowały się trzy egzemplarze tego planu. Jeden przechowywany jest w Austriackiej Bibliotece Narodowej w Wiedniu (sygnatura: OeNB, Kartensammlung, FKB R1). Wcześniej był on w prywatnej bibliotece cesarskiej. Wymieniony jest w katalogu „Die Sammlungen der vereinten Familien- und Privatbibliothek Sr. M. des Kaisers. Dritten Bands erste Abtheilung (Wien 1882)”. Dwa egzemplarze tego planu znajdują się w Kartenabteilung Staatsbibliothek zu Berlin (SBB) – sygnatury: S Kart. X 32777 i S Kart. X 32777/1. Egzemplarze w Berlinie są inaczej datowane, na ok. 1750, ale są to takie same plany jak ten w Wiedniu.
Na planie zaznaczono główne ulice miasta, kościoły i przede wszystkim starannie przedstawiono przebieg murów miasta, bram i fortyfikacji ziemnych przed murami i bramami. Na podstawie oryginalnego planu kapitana de Guionneau wykonano pewnie miedzioryt i powielono plan w kilkunastu egzemplarzach. Podawane jest, że to „Handzeichnung” (rysunek ręczny), ale wygląda mi to na miedzioryt. Egzemplarz „No.4” trafił do Wiednia. W polskich publikacjach pokazywano tylko ten egzemplarz znajdujący się w Wiedniu i uznano, że ten plan ma „austriackie” pochodzenie. Nie zauważono, że w SBB znajdują się dwa identyczne egzemplarze tego planu. W SBB są one błędnie datowane na ok.1750.
Na planie można zauważyć tzw. Bramę Wodną. Jest na prawo od Bramy Wielkiej. To ta u dołu planu. W tym czasie remontowano Wieżę Wodną i żeby ułatwić mieszkańcom dostęp do kanału Psinka zrobiono furtę w murze miejskim na końcu Salzgasse (ul. Solna), która wtedy była ślepą uliczką. Korpus inżynieryjny von Walrawe przed murem miejskim postawił palisadę, a w niej zrobiono drugą furtę, naprzeciwko Bramy Wodnej. Jest ona zaznaczona na planie. Brama Wodna miała raczej krótki żywot. Odegrała rolę w wydarzeniach z lutego 1745 roku, o których będzie mowa w drugiej części artykułu. Po 1745 roku furtę w murze miejskim zamurowano.
Korpus inżynieryjny von Walrave to właściwie 1. Regiment Saperów 49. Pułk Piechoty (1.Pionniers-Regiment 49. Infanterie – Regiment). Utworzono go 08.01.1742 roku w Nysie i składał się z 10 kompanii. Gdy pułk zajmował się fortyfikowaniem Raciborza był jeszcze w trakcie tworzenia. W pułku byli też geometrzy i mierniczy. Jednym z nich był Francuz kapitan Jacques de Guionneau (ur. 1. 7. 1704-zm.2.04.1789,). Jego syn dosłużył się stopnia generalskiego w pruskiej armii, a ród istnieje do dziś jako „von Guionneau”. Jacques de Guionneau po zakończeniu II wojny śląskiej (VIII 1744 – XII 1745) trafił do korpusu inżynieryjnego majora Christiana Friedricha von Wrede, który miał skartografować cały Śląsk, czyli że brał także udział w tworzeniu atlasu „Krieges – Carte von Schlesien”. Później był w Pionier-Battalion zu Berlin.
Znamienne jest, że król Fryderyk II znalazł czas, żeby przyjrzeć się planowi Raciborza i naniósł na nim przebieg palisady przed murami miasta (to były takie zaostrzone drewniane pale wbite w wał przed murami). Wyznaczony przez króla przebieg palisady można zobaczyć na planie pomiędzy Bramą Wielką i Bramą Nową. Jak wywiązał się regiment von Walrave z powierzonego zadania wzmocnienia fortyfikacji Raciborza, tego mógł się król Fryderyk II przekonać w czasie pobytu w Raciborzu w dniach 29 – 31 lipca 1743 roku. Król miał swoją kwaterę w probostwie bożogrobców przy moście przez Odrę i 30 lipca na raciborskim rynku odebrał paradę pułków huzarskich von Hoditza i von Malachowskiego.
Sztandar 49.regimentu piechoty von Walrawe, fizylier – saper, oficer regimentu Plan z 1742 roku został skopiowany i kopia ta (i kilkanaście podobnych kopii innych planów miast śląskich) w jakiś sposób trafiła do archiwum w Sztokholmie w Szwecji. I to jest właśnie ten „szwedzki plan Raciborza”, który niektórzy uważają za plan miasta z XVII wieku. Niestety, muszę ich rozczarować. Obecność na planie Odwachu na Rynku wyklucza jego powstanie przed 1700 rokiem. Ok. 1700 roku na raciborskim rynku postawiono budynek Odwachu i zaznaczono go na tej kopii planu z 1742. „Plan szwedzki” różni się trochę od oryginału zmienioną orientacją. Tutaj u góry jest zachód.
Prawdopodobnie plan skopiowano w I połowie XIX wieku, w tym okresie plany Raciborza sporządzano w orientacji zachodniej. Plan jest dostępny w domenie publicznej „Military Archives of Sweden National Archives of Sweden”, ale łatwiej go pobrać ze strony portalu „fotopolska.pl”. Kopia ta to dwukolorowy rysunek na białym papierze. Rozmiary rysunku są mi nieznane, ale chyba skopiowano plan z 1742 roku bezpośrednio z oryginalnego rysunku 1:1.
Jednak ironia losu sprawiła, że te nowe fortyfikacje przysłużyły się nie Prusakom, a stronie austriackiej. W grudniu 1744 roku wojska pruskie musiały się wycofać z prawie całego Górnego Śląska. Wojska węgierskie składające się z regularnych regimentów oraz z pospolitego ruszenia szlachty węgierskiej i śląskiej (z księstwa cieszyńskiego) pod dowództwem generała feldmarszałka hrabiego Josepha Esterházy de Galantha zajęły cały Górny Śląsk z Opolem i Raciborzem. Podchodziły pod Nysę i Wrocław. Obroniła się jedynie twierdza w Koźlu ufortyfikowana przez korpus inżynieryjny von Walrawe. Po stronie austriackiej opowiedzieli się prawie wszyscy mieszkańcy Górnego Śląska i wspierali wojska węgierskie.
Ten epizod II wojny śląskiej jest znany jako „powstanie polskie”. Racibórz został zajęty przez Węgrów bez walki 24.12.1744 roku. W styczniu i lutym 1745 roku wojska pruskie odbiły lewobrzeżną część Górnego Śląska z Opolem i Raciborzem. Generał major Ernst Christoph von Nassau ze swoim korpusem musiał Racibórz zdobywać, tylko dwa lata wcześniej ufortyfikowany przez Regiment von Walrave.
Oprac. Christoph Sottor
