Czasy Przemyślidów. Mikołaj II opawski, Jan I opawski i Jan II Żelazny.
Książęta raciborscy w polityce i ich władztwo w latach 1337 – 1424
W 1336 roku umiera bezpotomnie ostatni piastowski władca księstwa raciborskiego z linii raciborskiej, książę Leszek (od 1521 do 1532 księciem raciborskim był książę opolski z rodu Piastów Jan II Dobry). Najbliższe krewne Leszka, jego siostry: Anna – ożeniona z księciem opawskim Mikołajem II; Eufemia – przeorysza dominikanek w Raciborzu; Konstancja – niezamężna, pani na Wodzisławiu (prawdopodobnie była kaleką i dlatego nie wyszła za mąż), według prawa polskiego miały być wykluczone z dziedziczenia księstwa. Kuzyni Leszka, książęta: bytomski Władysław (syn Kazimierza bytomskiego), cieszyński Kazimierz I, oświęcimski Jan I Scholastyk (synowie Mieszka III cieszyńskiego), niemodliński Bolesław I Pierworodny, opolski Bolko II, strzelecki Albert (synowie Bolka I opolskiego), wysunęli pretensje do dziedziczenia księstwa raciborskiego.
Do dziedziczenia księstwa zgłosił się też książę opawski Mikołaj II, którego żoną była siostra Leszka Anna. Powoływał się na obowiązujące w Czechach niemieckie prawo dziedziczenia. Od 1327 roku księstwa górnośląskie były częścią królestwa czeskiego, a jego władca król Jan Luksemburski rozstrzygnął spór we Wrocławiu 14.01.1337 roku i przekazał księstwo swojemu faworytowi Mikołajowi II księciu opawskiemu. Zapoczątkowało to trwające do 1521 roku rządy opawskiej linii Przemyślidów w księstwie raciborskim.
Mikołaj II otrzymał prawie całe księstwo raciborskie z miastami i grodami: Racibórz, Pszczyna, Rybnik, Żory, Mysłowice i Mikołów. Księciu bytomskiemu Władysławowi musiał zwrócić zastawioną ziemię kozielską i Gliwice, a księciu niemodlińskiemu Bolesławowi I Pierworodnemu (najstarszy syn księcia opolskiego Bolka I, który powinien odziedziczyć księstwo raciborskie) ziemię prudnicką, należącą do tej pory do księstwa opawskiego. W granicach księstwa raciborskiego siostrze Leszka, księżniczce Konstancji (zmarła w 1351 roku), musiał przyznać dożywotnio ziemię wodzisławską.
W 1335 roku układami w Trenczynie i w Wyszehradzie król Polski Kazimierz III Wielki (wnuk księżniczki raciborskiej Eufrozyny) musiał uznać zwierzchność lenną Czech nad większością księstw śląskich. Jednak już wkrótce, po zawarciu sojuszu antyczeskiego z cesarzem Ludwikiem IV Bawarskim, królem Węgier Ludwikiem II Wielkim i księciem świdnickim Bolkiem II Małym, najechał księstwa dolnośląskie i księstwo raciborskie. Osobiście Kazimierz III Wielki poprowadził wyprawę zbrojną na księstwo raciborskie. Wspierały go posiłki węgierskie i litewskie. W czerwcu 1345 roku bez oporu zajął i spalił nieufortyfikowane miasta Pszczyna i Rybnik. Żory posiadały już mury obronne i musiał je oblegać.
Pod koniec czerwca przybył z armią król Jan Luksemburski i gdzieś pomiędzy Raciborzem i Wodzisławiem pobił posiłki węgierskie. 29 czerwca rozłożył obóz pod Wodzisławiem. Król Polski na wieść o przybyciu króla Czech z wojskiem, zaprzestał oblegania Żor i zawrócił do Krakowa. Jan Luksemburski podążył za nim i oblegał Kraków. Jednak po paru porażkach w potyczkach, po 8 dniach zwinął oblężenie i zawrócił na Śląsk. We wrześniu zawarto rozejm do listopada, ale przez następne dwa lata nie podjęto dalszych walk i dopiero w 1347 roku i w 1348 roku wojska polskie zaatakowały księstwo wrocławskie, ale bez większych sukcesów. Nowy król Czech, Karol IV Luksemburski (niewidomy król Jan Luksemburski poległ we Francji 26.06.1346 roku w bitwie z Anglikami pod Crecy), i król Polski Kazimierz III nie wykazywali zainteresowania dalszą wojną i 22 listopada 1348 roku zawarli pokój w Namysłowie.
Mikołaj II rządził księstwami opawskim i raciborskim do śmierci 8 grudnia 1365 roku. Stolicą jego księstw była Opawa. Był trzykrotnie żonaty i pozostawił liczne potomstwo. Z Anną raciborską (zm. ok.1340 roku) miał 6 dzieci, w tym syna Jana I raciborskiego. Z drugą żoną Jadwigą oleśnicką miał syna Mikołaja III głubczyckiego. Z trzecią małżonką Juttą niemodlińską miał 3 dzieci, w tym dwóch synów: Wacława I opawskiego i Przemka opawskiego.
Mikołaj II opawski pozostawił czterech spadkobierców i pomiędzy nich miały być podzielone obydwa księstwa. Jedyny dorosły syn Jan I (ur. ok.1332 roku) w 1365 roku objął opiekę nad braćmi i mieli oni być książętami niedzielnymi. Faktyczną władzę sprawował jednak Jan I. 20.12.1366 roku cesarz Karol IV Luksemburski zarządził, że obydwa księstwa mają być podzielone na cztery równe części. Jednak to nie spodobało się Mikołajowi III i 28.02.1367 roku cesarz zarządził, że Mikołaj III otrzyma 1/3 księstwa opawskiego a pozostali bracia 2/3 księstwa opawskiego. Jan I, jako spadkobierca matki Anny raciborskiej, otrzymał też całe księstwo raciborskie. Mikołaj III w 1367 roku otrzymał północną część księstwa opawskiego z Głubczycami i Hulczynem. Ponadto Jan I miał zwrócić wiano jego matki Jadwigi oleśnickiej jej ojcu Konradowi.
W 1377 roku Jan I i Mikołaj III głubczycki zawarli nową umowę. Jan I raciborski otrzymał w księstwie opawskim Karniów i Bruntal, a Mikołaj III zadowolił się Głubczycami i zamkiem Edelštejn w Jesionikach z tamtejszymi kopalniami złota. Najmłodsi bracia, Wacław I i Przemek otrzymali resztę księstwa z połową Opawy i Hulczynem oraz zamkami Hradec nad Morawicą i Landek koło Ostrawy. Mieli tam rządzić jako bracia niedzielni. Wacław I opawski zmarł jednak bezpotomnie po 4 latach i samodzielnym księciem opawskim został Przemek. Mikołaj III w 1385 roku zastawił Głubczyce Piastom oleśnickim a ten zastaw wykupił, po śmierci Mikołaja III w 1394 roku, Przemek opawski.
Jan I raciborski (Hanusz w dokumentach) przebywał głównie na dworze praskim cesarza Karola IV i prowadził tam kosztowny i wystawny tryb życia. Ciągle był w problemach finansowych. W 1375 roku zdecydował się na sprzedaż 1/3 księstwa raciborskiego, ziemi pszczyńskiej z Pszczyną, Mysłowicami i Mikołowem, księciu opolskiemu Władysławowi II Opolczykowi. Ten był właścicielem ziemi pszczyńskiej do 1387 roku. Trzy lata później, w 1378 roku, Jan I zaciągnął nową pożyczkę, tym razem u księcia cieszyńskiego Przemysława I Noszaka. Pod zastaw poszło miasto Żory. W 1382 roku zastaw wykupił Władysław II Opolczyk.
Jan I raciborski był żonaty z Anną córką księcia żagańskiego Henryka. Miał z nią 3 dzieci, w tym dwóch synów: Jana II Żelaznego i Mikołaja IV bruntalskiego (wszyscy książęta z opawskiej linii Przemyślidów używali tytułu dux opavensis i tak też numerowali kolejnych władców o tym samym imieniu w różnych księstwach). Książę raciborski zmarł ok. 1382 roku. Władzę w księstwie karniowsko – raciborskim przejął Jan II Żelazny a młodszy brat w 1385 roku otrzymał Bruntal i Fulnek. Rządził tam, od 1392 roku (po uzyskaniu pełnoletności), do bezpotomnej śmierci ok. 1406 roku. W tym samym 1385 roku Jan II zastawił Karniów Władysławowi II Opolczykowi. W 1391 roku najechał i złupił dobra biskupa krakowskiego Jana III Radlicy w Małopolsce (prawdopodobnie w odwecie za najazd tego na jego dobra).
Obawiając się odwetowego najazdu i ekskomuniki, zawarł z biskupem – po naciskach ze strony polskiego dworu królewskiego – porozumienie i jako odszkodowanie musiał mu wypłacić 500 kup groszy praskich w srebrze i oddać wsie Imielin, Chełm oraz Kosztowy, położone na południe od Mysłowic na śląskim brzegu Przemszy, w pobliżu ujścia Przemszy do Wisły. Dwie enklawy: Imielin – Chełm i Kosztowy (ta miała ok. 2 km szerokości i 5 km długości), wróciły dopiero w 1772 roku, po I rozbiorze Polski, w granice Śląska. Dopiero w 1818 roku uregulowano ostatecznie przynależność tych enklaw. Prusy i Rosja zawarły umowę w tej sprawie.
Utrata tych trzech wsi to był pierwszy trwały ubytek terytorialny księstwa raciborskiego od 1282 roku. W następnym dziesięcioleciu poprawiła się sytuacja finansowa Jana II i ok. 1387 roku odkupił ziemię pszczyńską i Żory. W 1392 roku odzyskał zastawioną księciu opolskiemu Władysławowi II Opolczykowi Karwinę. Chciał zastaw wykupić, ale Władysław II Opolczyk dyktował coraz wyższą cenę, której Jan II nie chciał zapłacić. Jego kuzyn margrabia Moraw Prokop Luksemburczyk (bratanek cesarza Karola IV, jego matką była Małgorzata córka księcia opawsko – raciborskiego Mikołaja II) zaoferował się z pomocą. Najechał dobra Opolczyka i przekazał je Janowi II. Ten musiał je jednak oddać bratu Prokopa (po śmierci tego w 1405 roku) Jodokowi Luksemburskiemu, który zastaw karniowski miał do śmierci w 1411 roku. Potem zastaw przechodził w ręce różnych książąt śląskich. Dopiero w 1422 roku król czeski Zygmunt Luksemburski wypłacił sumę zastawną za karniowskie Ludwikowi II brzeskiemu i oddał je Janowi II Żelaznemu.
W 1400 roku zdetronizowano króla Niemiec Wacława IV Luksemburskiego, który był też królem Czech (syn cesarza Karola IV) i przeciwko niemu wystąpił jego brat król Węgier Zygmunt Luksemburski, który zażądał wydania mu Moraw, Śląska i Łużyc. Książę karniowsko – raciborski Jan II pozostał wierny królowi Czech, co sprowadziło wyprawę zbrojną Zygmunta Luksemburskiego na Racibórz. Miasto było bezskutecznie oblegane przez niego w październiku 1400 roku, ale jego wojska spustoszyły całą okolicę oraz spuszczono też wodę z 39 stawów i zabrano z nich wszystkie karpie. W nagrodę za postawę przeciwko Zygmuntowi Luksemburskiemu i sprzyjanie Wacławowi IV, Jan II został mianowany przez króla Czech starostą niemodlińskim i kłodzkim. Król Wacław IV był także wdzięczny Janowi II Żelaznemu za wymordowanie spiskujących przeciwko niemu możnych czeskich na zamku Karlstein w 1397 roku. Przypisuje mu się wiele innych okrutnych czynów i uchodzi za jednego z najbardziej brutalnych i okrutnych władców tamtych czasów. W 1390 roku kazał utopić dwóch księży – Konrada z Żor i Mateusza z Krzyżowic (część wsi Pawłów w pszczyńskim). Król czeski chyba pozazdrościł mu tego czynu i w 1393 roku kazał utopić w Wełtawie księdza Jana z Nepomuk, późniejszego popularnego świętego. Jan II Żelazny stał też za zamordowaniem syna księcia cieszyńskiego Przemysława Noszaka, o tym samym imieniu Przemysław, w 1406 roku. Jan II był wielokrotnie ekskomunikowany, ale nigdy się tym zbytnio nie przejął.
Jan II Żelazny związany był z dworem królewskim w Pradze i zwalczanie jego przeciwników, wśród których największą rolę odgrywali brat króla Czech król Węgier Zygmunt Luksemburski i margrabia morawski Jodok Luksemburski (brat Prokopa, bratanek cesarza Karola IV, kuzyn króla Czech Wacława IV i króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego, kuzyn Jana II Żelaznego; ostatni antykról niemiecki 1410 – 1411), doprowadziło do zbliżenia z dworem krakowskim króla Polski Władysława II Jagiełły. W 1404 roku na zjeździe we Wrocławiu Wacław IV, Jagiełło i Jan II Żelazny zawarli sojusz przeciwko Węgrom. Możliwe, że wtedy wysunięto propozycję ożenku Jana II z jakąś krewną króla Polski. Wybór padł na Helenę, córkę księcia Nowogrodu Siewierskiego Korybuta Dymitra (brat króla Polski Władysława Jagiełły, ojciec Korybuta i Jagiełły Giedymin miał 23 dzieci). Do ślubu doszło w 16.01.1407 roku, a w kwietniu Helena dotarła do Raciborza. Z tego małżeństwa urodziła się 3 dzieci, w tym synowie Mikołaj V karniowski i Wacław II raciborski. Pewnie jednym z warunków umowy ślubnej było wyznaczenie oprawy małżonce na wypadek śmierci Jana II. Jeszcze w tym 1407 roku Helena Kortbutówna otrzymała we władanie część ziemi pszczyńskiej z Pszczyną, Mikołowem i Starym Bieruniem. W 1412 roku powiększono to władztwo o kilka wsi położonych na południe od Żor.
W czasie wojny polsko-krzyżackiej z lat 1409-1411, w której król czeski Wacław IV sprzyjał Krzyżakom, jeszcze 10 dni przed bitwą pod Grunwaldem w szeregach armii krzyżackiej było 33 rycerzy z księstw karniowskiego, raciborskiego i opawskiego oraz Moraw. 4 lipca 1410 roku wypowiedzieli oni służbę Krzyżakom i przeszli na stronę polską („Codex epistolaris Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1376-1430„ Kraków 1882). Prawdopodobnie byli to najemnicy i gdy się zorientowali, że ich panowie, lenni książęta Wacław opawski i Jan II raciborski walczą po stronie polskiej, musieli zmienić stronę, bo gdyby tego nie zrobili, mogliby utracić swoje dobra w tych księstwach.
W polskiej literaturze historycznej uważa się ich za rycerzy śląskich z księstwa opolskiego, ale jest to pogląd błędny. Wśród tych są rycerze z Rudyszwałdu, Kietrza, Pyszcza i Fulsztajnu a to miejscowości w księstwie raciborskim i opawskim. W bitwie pod Grunwaldem Ślązacy walczyli po obydwu stronach. Po stronie krzyżackiej opowiedział się książę oleśnicki Konrad VII Biały i to jemu powierzyli oni werbunek rycerzy na Śląsku i w Czechach. Krzyżacy płacili po 23 dukaty za rycerza z pocztem. Pewnie też dlatego tych 33 rycerzy z opawskiego i karniowsko-raciborskiego zaciągnęło się do chorągwi księcia oleśnickiego.
W bitwie pod Grunwaldem, 15.07.1410 roku, mimo dezercji tych 33 rycerzy, po stronie krzyżackiej walczyło ponad 200 rycerzy śląskich. Po stronie polskiej było ich mniej. Poczty rycerskie przyprowadzili: szwagier polskiego króla Jan II Żelazny, książę karwińsko – raciborski, i jego kuzyn Wacław opawski (syn Przemka opawskiego) oraz ich sąsiad, a także były szwagier Jana II (ożenił się z siostrą Jana II Małgorzatą, która zmarła w 1407 roku) książę cieszyńsko – oświęcimski Bolko I (ten był ponadto księciem bytomskim, siewierskim, toszeckim i strzelińskim). Ich hufce włączono do chorągwi czesko-morawskiej, w której był m.in. przyszły dowódca wojsk husyckich Jan Žižka z Trocnova. Z opolskiego był hufiec księcia niemodlińsko-strzeleckiego Bernarda, a z Dolnego Śląska tylko książę krośnieński Wacław z pocztem. Walczyli oni w szeregach chorągwi wieluńskiej. W następnej wojnie z Krzyżakami w 1414 roku książę raciborski ze swoim hufcem także bierze udział po stronie polskiej.
Do zerwania z polityką propolską i antywęgierską doszło po śmierci króla Czech Wacława IV Luksemburskiego w 1419 roku. W 1420 roku Zygmuntowi Luksemburskiemu udało się koronować na króla Czech, ale w tym czasie panowało tam wzburzenie po spaleniu w 1415 roku na soborze w Konstancji czeskiego reformatora religijnego Jana Husa. Doszło do tego przy czynnym udziale króla Niemiec i Węgier Zygmunta Luksemburskiego, przez co zwolennicy Husa wystąpili przeciwko niemu. Armia husycka przepędziła go z Czech i ogłosiła jego detronizację.
Książęta śląscy, w tym Jan II Żelazny, uznali jednak Zygmunta za prawowitego władcę Czech i złożyli mu hołd lenny we Wrocławiu. Czesi szukali kandydata na nowego króla Czech i postanowili zwrócić się do księcia Litwy Witolda. Poselstwo husyckie 21.09.1421 roku dotarło do Raciborza. Tu, z polecenia Jana II Żelaznego, posłowie zostali uwięzieni. Wywołało to protesty i żeby pozbyć się problemu, książę odesłał ich do Zygmunta Luksemburskiego do Brna. Tam część z nich została stracona a resztę wymieniono później za pojmanych uczestników krucjat przeciwko Husytom.
W marcu1420 roku papież Marcin V wezwał do udziału w krucjatach przeciwko Husytom. W latach 1420- 1422 zorganizowano trzy krucjaty, na których czele stawał Zygmunt Luksemburski. Zapoczątkowały one, trwający do 1436 roku, okres wojen husyckich. Wiadomo że w tych trzech pierwszych krucjatach brało udział rycerstwo śląskie i książęta śląscy. W tym czasie Jan II Żelazny miał już ponad 55 lat, ale chyba brał udział w tych wyprawach krzyżowych do Czech. Możliwe, że został w nich ranny, bo umiera nagle w sierpniu 1424 roku i zostaje pogrzebany w krypcie kościoła dominikanek pw. Ducha Św. Według kronikarza polskiego Jana Długosza przyczyną śmierci był szał, w który wpadł. Odnotował on: „...popadłszy w szał, umiera w Raciborzu książę raciborski Jan, człowiek podstępny i przebiegły. Zostaje pochowany w klasztorze dominikańskim. Z Heleny, córki księcia litewskiego Korybuta, pozostawił dwóch synów: Mikołaja i Wacława oraz jedną córkę Małgorzatę…”.
W czasach pierwszych władców księstwa z rodu Przemyślidów opawskich, księstwo raciborskie zachowało prawie całe terytorium. Nadal rozciągało się od Odry na zachodzie do Przemszy na wschodzie i od Olzy oraz Wisły na południu, do Kłodnicy i Bierawki na północy. Po utracie ponad 1/3 terytorium (pszczyńskie i Żory) przez Jana I, jego syn Jan II Żelazny odzyskał te ziemie. Był to jednak ostatni okres jedności księstwa raciborskiego. Jego następcy dzielili księstwo i było one coraz mniejsze.
Księżna Helena Korybutówna, po śmierci ponad 20 lat starszego męża Jana II Żelaznego (zmarła w 1449 roku), objęła rządy w księstwie w imieniu małoletnich synów. Starszy z nich Mikołaj osiągnął wiek sprawny ok. 1427 roku, a młodszy Wacław ok. 1429 roku. Już wkrótce na ich księstwo spadły liczne nieszczęścia. W czasie najazdów husyckich książęta utracili prawie wszystko i księstwu raciborskiemu groziła utrata niezależności. O tym okresie i kolejnych władcach i podziałach terytorium księstwa, poświęcona będzie trzecia część artykułu „Powstanie i rozpad księstwa raciborskiego (1172 – 1532)”.
Oprac. Christoph Sottor
