O szlachcie górnośląskiej mamy o wiele więcej informacji niż o mieszczanach, co pozwala na zebranie większej liczby informacji o rodach będących właścicielami domów w północno-zachodniej części obecnego rynku, przedstawionych na obrazie z około 1819–1825 roku. Prawie nieznany jest ród Klemów z Ligoty, a to dzięki koligacjom z nimi Gaszynowie stali się najbogatszą rodziną na Górnym Śląsku. W osobnym artykule przedstawiłem ród Klemów z Ligoty oraz nowe ustalenia dotyczące rodu Gaszynów i krypty rodzinnej w kościele dominikanów. W artykule omówiłem także herby rodów.
W tym artykule powracam do tematu położenia pierwszego ratusza i kształtu rynku do 1574 roku. Właściwie nie mogło być tam domów szlacheckich, ale w Raciborzu tak się stało. Podam tylko najważniejsze fakty związane z właścicielami szlacheckimi tych dwóch wolnych domów.
Zebranych informacji jest tak dużo, że o właścicielach mieszkalnych przedstawiam w dodatkowym artykule. Tam znajdują się także nowe ustalenia dotyczące rodu Domsów.
Pierwszy z tych dwóch domów szlacheckich, środkowy, ma tę nieszczęsną attykę, która posłużyła za wzór aranżacji zwieńczeń fasad wszystkich domów w zachodniej pierzei rynku w powojennej odbudowie zabudowy. Drugi dom znajdował się na narożu rynku i ul. Panieńskiej (ul. Chopina). Te dwa domy, oraz dom, gdzie był Stary Landszaft, w dawnych rejestrach domów zaliczane były do ul. Panieńskiej, a nie, jak można by przypuszczać, do ul. Odrzańskiej. Takie rejestry zachowały się w urbarzach z lat 1532 i 1567. W urbarzach odnotowano wszystkie znajdujące się w mieście parcele, ale niestety pominięto budynki publiczne, takie jak: ratusz, kamera miejska, waga miejska, więzienie, rzeźnia miejska, browar miejski, słodownia oraz budowle sakralne i szpitale. Urbarz z 1532 roku wymienia posiadaczy tych trzech domów w północnej części zachodniej strony rynku, a urbarz z 1567 roku podaje ich kolejnych właścicieli. W XVI wieku były to tzw. wolne domy, których właścicielami były rody szlacheckie posiadające dobra w pobliżu Raciborza.
Do 1574 roku trzy domy na północ od wlotu ul. Rzeźniczej były poza rynkiem. Zabudowa rynku mogła być tylko kupiecka. Takie były zasady organizacji miasta średniowiecznego. W pożarze miasta w 1574 roku spaliła się północna pierzeja rynku. Przypuszczam, że w tym miejscu znajdowała się hala targowa. W dokumencie z 1293 roku wzmiankowany jest domus mercatorie (dom kupiecki) na rynku, a w dokumencie z 1313 roku mowa jest o pomieszczeniach, gdzie kroi się i sprzedaje sukno, czyli o sukiennicach. Te sukiennice znajdowały się chyba pomiędzy Starym Landszaftem w północnej części zachodniej pierzei rynku a przedwojennym ratuszem przy kościele św. Jakuba. Budynek musiał być duży, ponieważ w 1293 roku znajdowały się w nim kramy 24 kupców. Po spaleniu sukiennic rynek się powiększył, a trzy domy szlacheckie znalazły się na rynku.
* Domy wokół placu targowego z ratuszem w średniowieczu były częścią Ringu wokół placu targowego. Na raciborskim Ringu znajdowały się ulice: Langegasse (ul. Długa), która obejmowała zachodnią pierzeję aż do wlotu ul. Rzeźniczej i południową stronę; Neuegasse (ul. Nowa), która obejmowała wschodnią stronę od miejsca poniżej tej zachowanej kamienicy we wschodniej pierzei rynku (blok z lat 60. XX wieku i budynek banku). W miejscu tej kamienicy znajdował się wlot Schubankgasse (ul. Szewska). Do tej ulicy chyba zaliczano sukiennice na rynku.
** – Marcin Sepiał „Rozwój miasta Raciborza w latach 1532–1812” s. 51–60 [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich – Racibórz, tom IV Śląsk, zeszyt 8; Wydawnictwo Avalon, Kraków 2021.
*** – W polskich publikacjach ktoś pomylił dokumenty z lat 1293 i 1313. W 1293 roku miały być sukiennice, a w 1313 roku „Dom Kupców”. W dokumentach jest odwrotnie.
Poniżej trzy zdjęcia ze zbiorów Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, przedstawiające kopanie zbiornika przeciwpożarowego w 1944 roku. Wtedy odkryto fundamenty średniowiecznego ratusza (ok. 1300-1546). Badania archeologiczne przeprowadziła ekipa raciborskiego muzeum pod kierunkiem dra Raschke. Poniżej znajdują się dwa zdjęcia z korespondencji ze śp. Pawłem Newerlą, w której wyjaśniałem, co widzę na zdjęciach. Na trzecim zdjęciu widoczny jest fragment północno-zachodniego narożnika ratusza, około 3 metry na południe od kolumny maryjnej.
Na zdjęciu z wykopalisk na rynku w 1997 roku widoczny jest fragment południowo-zachodniego narożnika ratusza. To ten sam fragment, który widać na pierwszym zdjęciu z kopania zbiornika przeciwpożarowego w 1944 roku.
Na poniższych zdjęciach znajduje się przypuszczalny kształt raciborskiego ratusza przed jego spaleniem w 1546 roku. Mógł on wyglądać jak ratusz w Opawie (na zdjęciu po lewej) lub ratusz w Gliwicach. Był prawdopodobnie mniejszy od tych dwóch budynków. Później oba zostały powiększone.
Dom szlachecki tam, gdzie później był Stary Landszaft, w XV i XVI wieku
Dzieje domu, w którym zbudowano Stary Landszaft w latach 1817-1819, zostały już przedstawione, jednak dzięki wzmiankom w urbarzach i innych źródłach możliwe jest uzupełnienie informacji o właścicielach z XVI wieku. W 1532 roku dom ten należał do Mikołaja Scheliha z Rzuchowa, nazywanego Burianem, który był właścicielem Czerwięcic, Borucina, a od 1530 roku Sławikowa oraz od 1531 roku połowy Grzegorzowic. Przypuszczalnie Schelihowie z Rzuchowa posiadali ten dom już w połowie XV wieku. W 1430 roku Buren Scheliha z Rzuchowa otrzymał od księcia Wacława opawskiego wieś Czerwięcicie koło Raciborza, która stała się siedzibą tej linii rodu Scheliha. Od jego imienia pochodzi przydomek linii czerwięcickiej „Burian”. Wkrótce włości Schelihów z Rzuchowa na Czerwięcicach się powiększyły, ale pod koniec XV wieku Jan Burnie Schelicha z Rzuchowa na Czerwięcicach musiał sprzedać część majątku. W 1486 roku sprzedał on Sobkowi Bielikowi z Kornic miasto Bohumin oraz wsie Zabełków, Olzę, Odrę, Kopytov, Pudlov, Šunychl i Lhotę koło Bohumina. W 1511 roku Wilhelm Scheliha z Rzuchowa na Czerwięcicach był właścicielem Borucina oraz pustej Malej Chuchelny (Kuchelna). To prawdopodobnie ojciec Mikołaja „Buriana” Scheliha z Rzuchowa, który w 1532 roku był właścicielem wolnego domu w Raciborzu. Zmarł on w 1536 roku, pozostawiając trzech synów: Walentyna, Jerzego i Bartłomieja. Bartłomiej odziedziczył Czerwięcicę i wolny dom w Raciborzu, zaś Walentyn i Jerzy – Mały i Duży Sławików. W 1567 roku właścicielem domu przy rynku w Raciborzu była wdowa po Bartłomieju Scheliha, Katarzyna. Była to ostatnia znana właścicielka szlachecka tego domu. W XVII wieku stracił on status wolnego domu i stał się domem kupieckim z karczmą Czulika w 1670 roku.
Wolne domy szlacheckie rodu Klemów z Ligoty
Właścicieli dwóch ostatnich domów w północnej części zachodniej pierzei rynku da się również ustalić dzięki wzmianom w urbarzach. Ich właściciele byli powiązani ze sobą przez koligacje. Zgodnie z urbarzem z 1532 roku oba domy należały do przedstawicieli tego samego rodu. Środkowy dom, ten z attyką, należał do Jana IV Klema z Ligoty, który był właścicielem 1/3 Studziennej, a narożny dom był własnością jego młodszego brata Mikołaja „Koczura” Klema z Ligoty, który był sędzią krajowym księstwa raciborskiego w latach 1526-1556 oraz właścicielem Sudołu. Zgodnie z urbarzem z 1567 roku, środkowy dom należał do Mikołaja Gaszyńskiego z Gaszyna i Wierzchlasu, który ożenił się z siostrą Magdaleną Klema z Ligoty, a narożny dom należał do Anny Klema z Ligoty, która była żoną Zygmunta Reiswitza z Kaderžin na Kornicy. Anna była młodszą siostrą Magdaleny Klema z Ligoty.
W 1472 roku Jan II Klema z Ligoty, wraz z żoną Barbarą, kupił wolny dom w Raciborzu, był to ten narożny, przy ul. Chopina. Już jego ojciec, Hanusz (Jan I Klema z Ligoty), który w 1425 roku był właścicielem 1/3 Studziennej, a w 1437 roku połowy Tworkowa, mieszkał w Raciborzu. Kupił ten dom z attyką, środkowy, na obrazie z ok. 1819-1825. W rodzie dziedziczył go zawsze najstarszy syn. Następnym właścicielem domu z attyką był Jan III Klema z Ligoty, ożeniony z jakąś Magdaleną. Mieli oni dwóch synów. Starszy, Jan IV, odziedziczył dom z attyką. Wymieniony jest w urbarzu z 1532 roku. Jan IV Klema z Ligoty zmarł bezpotomnie po 1532 roku, a jego dom odziedziczył jego młodszy brat Mikołaj „Koczur” Klema z Ligoty. Był on właścicielem drugiego wolnego domu Klemów na rogu rynku i ul. Chopina. Do śmierci Mikołaja „Koczura” w 1554 roku oba domy miały jednego właściciela.
Mikołaj „Koczur” i wygasła linia Klemów z Ligoty
Mikołaj „Koczur” nie pozostawił męskiego potomka, przez co wygasła kietrzańsko-raciborska linia rodu Klemów z Ligoty. Domy przy Nonnengasse odziedziczyły dwie córki. Starsza, Magdalena Klema z Ligoty, otrzymała dom z attyką, a młodsza, Anna, dom narożny. Magdalena od ok. 1539 roku była żoną Mikołaja Gaszyńskiego z Gaszyna i Wierzchlasu. W 1557 roku zapisała mu swój majątek, co pozwoliło pierwszemu z Gaszynów zostać właścicielem wolnego domu. Drugi dom po Mikołaju „Koczurze” odziedziczyła młodsza córka, Anna. Miała ona mniej szczęścia w wyborze małżonków niż starsza siostra. Jej pierwszym mężem był Jerzy Skrziszowski. Po jego śmierci, w 1555 roku, poślubiła Zygmunta Reiswitza z Kaderžin na Kornicy. W 1557 roku zawarła z mężem umowę o dziedziczeniu dóbr, jednak już dwa lata później ją wypowiedziała. Przypuszczam, że Anna żyła z mężem w separacji. W tym czasie Reiswitzowie przeszli na protestantyzm. Zygmunt Reiswitz z Kaderžin zmarł prawdopodobnie w 1569 roku. Po jego śmierci, jego bracia zgłosili pretensje do majątku i napadli na dom w Raciborzu, zabierając wszystkie dokumenty, w tym „dokument wienny” oraz rewersy na pożyczone pieniądze. W związku z tym napadem Anna Klema z Ligoty wytoczyła sprawę sądową Reiswitzom w 1570 roku. Anna zmarła bezpotomnie w 1583 roku, a jej dom odziedziczył siostrzeniec, Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu. Anna była ostatnią dziedziczącą przedstawicielką rodu Klemów z linii Hanusza Klema z Ligoty (istniała również inna linia rodu Klemów w powiecie kluczborskim). Jej starsza siostra, Magdalena, zmarła przed 1583 rokiem.
Wolne domy Gaszynów
W 1583 roku zmarła nie tylko Anna Klema z Ligoty, ale także jej szwagier, Mikołaj Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu. Obydwa domy, które po pożarze miasta w 1574 roku zostały zlokalizowane na powiększonym rynku, miały nowych właścicieli od 1583 roku. Obaj byli z rodu Gaszynów. Starszy syn Magdaleny Klema z Ligoty i Mikołaja Gaszyńskiego, Jan, odziedziczył majątek po ojcu i dom z attyką na rynku. Młodszy brat, Melchior Boromeusz, odziedziczył po ciotce Annie tylko dom na rogu rynku i ul. Chopina. W 1589 roku Jan został zmuszony do przekazania bratu państwa kietrzańskiego, które odziedziczył po ojcu. Janowi pozostał dom na rynku, połowa wsi Sudół oraz połowa folwarku Piekło w Starej Wsi. Jan Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu zmarł bezpotomnie w 1610 roku, a jego majątek przeszedł na brata, Melchiora Boromeusza. Niedługo po 1610 roku Melchior sprzedał dom z attyką rodzinie kupieckiej Pastor. W połowie XVII wieku właścicielem domu była Anna Maria Pastor, żona kupca Paula Alfonsa Foltka.
Drugi wolny dom Gaszynów na rogu rynku i ul. Chopina pozostawał w rękach rodziny do 1731 roku. Gaszynowie posiadali wiele pałaców i zamków, ale bywali także w Raciborzu, gdzie mieszkali w domu na rogu rynku i ul. Chopina. Część domu wynajmowali mieszczanom raciborskim. Właścicielami wolnego domu byli: Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Olesna (1583–1621), hrabia Jerzy Adam Franciszek von Gaschin und Rosenberg (1658–1719), jego druga żona, hrabina Maria Izabela Elżbieta Popel von Lobkowitz (1719–1724), oraz ich syn, hrabia Karol Ludwig von Gaschin und Rosenberg (1724–1731). Po 1621 roku dom do śmierci hrabiego Jerzego Adama Gaszyńskiego (von Gaschin und Rosenberg) w 1658 roku, posiadał jego młodszy brat, Melchior Ferdynand von Gaschin und Rosenberg. Jan Jerzy Gaszyński z Gaszyna i Olesna rezydował w Kietrzu, a w domu w Raciborzu mieszkała prawdopodobnie jego młodsza siostra, Katarzyna Anna, która młodo owdowiała. Jej mężem był Daniel Jarocki z Jaroszyna.
Hrabia Jan Jerzy Gaszyński z Gaszyna i Olesna (od 1633 roku von Gaschin und Rosenberg) nie posiadał dużego majątku i ciągle był zadłużony. W 1650 roku hrabia Melchior Ferdynand von Gaschin und Rosenberg przekazał Janowi Jerzemu państwo kietrzańskie, ale na niewiele się to zdało. Jan Jerzy zadłużył również dom w Raciborzu. Jego dług w wysokości 600 talarów spłacił po rozprawie sądowej dopiero w 1663 roku jego syn, hrabia Jerzy Adam von Gaschin und Rosenberg. Hrabia Jan Jerzy von Gaschin und Rosenberg zmarł 9 grudnia 1657 roku na zamku w Kietrzu i został pochowany w kaplicy Gaszynów.
Dwaj ostatni właściciele wolnego domu na rogu rynku i ul. Chopina z rodu Gaszynów
Dwaj ostatni właściciele wolnego domu na rogu rynku i ul. Chopina z rodu Gaszynów szczególnie przysłużyli się miastu i pozostawili po sobie pamiątkę, która do dziś jest symbolem miasta i jednym z najbardziej znanych zabytków Raciborza. Hrabina Maria Izabela Elżbieta Popel von Lobkowitz, druga żona Jerzego Adama Franciszka von Gaschin und Rosenberg, pozostawiła testament, w którym przekazywała dom synowi, Karolowi Ludwikowi Antoniemu von Gaschin und Rosenberg, i zobowiązała go do sprzedania swojego domu. Za otrzymaną sumę miał on zbudować na rynku kamienną kolumnę poświęconą Matce Boskiej Niepokalanego Poczęcia oraz ufundować odprawienie nabożeństw. Miało to być wotum dziękczynne za ocalenie miasta od zarazy, która dotknęła Racibórz w 1715 roku.
21 września 1725 roku Karol Ludwik Antoni von Gaschin und Rosenberg zawarł umowę z magistratem Raciborza i zdeponował w ratuszu 1200 guldenów. 700 guldenów miało być dobrze ulokowane przez magistrat, a pozostałe 500 guldenów miało posłużyć do realizacji woli matki. 24 kwietnia 1726 roku zawarto umowę między magistratem a rzeźbiarzem z Opawy, Johannem Melchiorem Österreichem, który za 600 guldenów miał wykonać pomnik według opisanego projektu. Kolumna maryjna została ukończona w 1727 roku i wzbudziła powszechny zachwyt. Jak kolumna maryjna wygląda, wie chyba każdy, jej opisy i dzieje są powszechnie znane, dlatego nie będę ich tu przytaczać.
Karol Ludwik Antoni von Gaschin und Rosenberg spełnił także drugą wolę matki. 3 września 1731 roku sprzedał za 2000 talarów dom rewizorowi akcyzy, Antonowi Heinrichowi Geyerowi. Tym samym ostatni dom szlachecki przy rynku przeszedł w ręce mieszczan.
Jeśli ktoś pogubił się w tym wywodzie właścicieli tych dwóch domów, oto ich lista:
Właściciele wolnego domu (z attyką) – Dom nr 13 na rynku:
do 1439 roku: Hanusz Klema z Ligoty
Jan II Klema z Ligoty
Jan III Klema z Ligoty
Jan IV Klema z Ligoty
do 1554 roku: Mikołaj „Koczur” Klema z Ligoty
od 1554 do 1557 roku: Magdalena Klema z Ligoty
od 1557 do 1583 roku: Mikołaj Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu
od 1583 do 1610 roku: Jan Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu
od 1610 roku: Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Olesna, po 1610 roku sprzedał dom rodzinie Pastor
Właściciele wolnego domu na rogu rynku i ul. Chopina – Rynek nr 14:
od 1472 roku: Jan II Klema z Ligoty
Jan III Klema z Ligoty
do 1554 roku: Mikołaj „Koczur” Klema z Ligoty
do 1583 roku: Anna Klema z Ligoty
od 1583 do 1621 roku: Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Olesna
od 1621 do 1658 roku: hrabia Jan Jerzy Gaszyński z Gaszyna i Olesna
od 1658 do 1719 roku: hrabia Jerzy Adam Franciszek von Gaschin und Rosenberg
od 1719 do 1724 roku: hrabina Maria Izabela Elżbieta Popel von Lobkowitz
od 1724 do 1731 roku: hrabia Karol Ludwig von Gaschin und Rosenberg, 3 września 1731 roku sprzedał dom za 2000 talarów rewizorowi akcyzy Antonowi Heinrichowi Geyerowi
Więcej informacji o rodach będących właścicielami tych domów będzie można znaleźć w artykule o rodach Klemów z Ligoty i Gaszynów, a także o kaplicy Krzyża Świętego i krypcie w kościele św. Jakuba.
Oprac. Christoph Sottor
