Poczta w Raciborzu
W 1670 roku wymienia się w Raciborzu cesarskiego urzędnika pocztowego Wawrzyńca Zacherle. Zdaniem historyków w Raciborzu powstała pierwsza stacja pocztowa na Górnym Śląsku. W 1735 roku w Raciborzu funkcję przewoźnika pocztowego (Postbeförderer) pełnił Krzysztof Fryderyk Köhler. Kiedy w 1742 roku Racibórz, wraz ze znaczną częścią Śląska, włączono do Królestwa Pruskiego, Krzysztof Köhler został przyjęty do pruskiej służby pocztowej.
Wspomnieliśmy, że z powodu ślubu króla polskiego Michała Korybuta Wiśniowieckiego z arcyksiężną austriacką Eleonorą Marią, który miał odbyć się 28 lutego 1670 r. w Częstochowie, uruchomione zostało połączenie dyliżansem z Wiednia przez Opawę, Racibórz, Rudy, Tarnowskie Góry do Częstochowy. Kursy te nie były jednak ogólnodostępne i zostały po pewnym czasie zaniechane. Jednak w 1676 roku wprowadzono pierwsze stałe połączenie pocztowe z Opawy przez Racibórz, Rudy, Gliwice do Tarnowskich Gór. Nawiasem mówiąc było to pierwsze regularne kursy pocztowe na Górnym Śląsku.
Edykt króla Fryderyka II
Na podstawie edyktu króla pruskiego Fryderyka II z 1746 roku miano zaprzestać dotychczasowych dzierżaw pocztowych. Działalnością pocztową miały się zająć urzędy pocztowe i ich oddziały. Dodajmy, że w 1758 roku na terenie całego Górnego Śląska istniały zaledwie cztery urzędy pocztowe (Postämter): w Opolu, Prudniku, Raciborzu i Tarnowskich Górach.
Ponadto istniało jeszcze połączenie pocztowe przez posłańca (Botenpost) z Raciborza przez Koźle, Krapkowice od Opola. Działała także poczta jezdna z Raciborza przez Opawę, Karniów (Krnov) do Prudnika; trasę tej poczty zmieniono potem przez Baborów i Głubczyce. Druga trasa poczty jezdnej prowadziła z Raciborza przez Bogumin (Bohumín) i Cieszyn do Pszczyny. Urzędowi pocztowemu w Raciborzu podlegały strażnice pocztowe (Postwärtereien) w Koźlu, Pszczynie, Rudach, Rybniku i Żorach. W 1758 roku poczmistrzem w Raciborzu był Gottlieb Lehmann.
Trasy poczty dyliżansowej
Po wojnie siedmioletniej (1756–1763), prowadzonej między Prusami i Austrią, przez Górny Śląsk przebiegały dwie główne trasy poczty dyliżansowej, które w dużym stopniu były nastawione na przewóz osób, zabierając także przesyłki pocztowe. Jedna prowadziła z Wrocławia przez Grodków, Nysę, Prudnik, Karniów, Ołomuniec i Brno do Wiednia. Miała ona długość 50 mil (około 380 km). Druga linia, o długości 33 mil (ok. 250 km) wiodła z Wrocławia przez Brzeg, Opole, Strzelce Opolskie, Toszek i Tarnowskie Góry do Krakowa. Istniały jeszcze trasy boczne, prowadzące z Nysy przez Prudnik do Raciborza, z Raciborza przez Rudy i Żory do Pszczyny oraz z Raciborza przez Koźle i Krapkowice do Opola.
Jak już wskazano działalność poczty polegała na przewożeniu osób i przesyłek. Dostarczenie listu o wadze 2 łutów (ok. 30 g) z Raciborza do Wrocławia kosztowała 2 dobre grosze (24 fenigi). Pasażer za każdą przejechaną milę (ok. 7,5 km) płacił w lecie 3 dobre grosze, a w zimie 4 dobre grosze; przy każdej zmianie koni dodatkowo 6 dobrych groszy. Bagaż przewożony przez pasażera do wagi 50 funtów (ok. 23 kg) był wolny od opłat.
System monetarny
Dla lepszej orientacji dodajmy kilka uwag o obowiązującym w Prusach od 1826 roku systemie monetarnym. Talar, zwany także talarem Rzeszy, miał 24 dobre grosze. Jeden dobry grosz dzielił się na 12 fenigów. Ówczesny system pieniężny był jednak bardziej urozmaicony, niż dzisiejszy. Poza talarem w obiegu był jeszcze Friedrich d’or (złoty Fryderyk), mający wartość 5 talarów. Jedna trzecia talara odpowiadała 1 marce, co równało się 8 dobrym groszom. Jedna piąta talara, zwana tynfem, stanowiła wartość 6 pruskich groszy. Na Śląsku ponadto były w obiegu grajcary (Kreuzer) i srebrne grosze, odpowiadające wartości pruskiego grosza.
Budynek poczty w Raciborzu, tak zwana „stara poczta”, mieściła się po parzystej stronie ul. Solnej w okolicy wlotu ul. Browarnej. Trzeba mieć na uwadze, że w starym Raciborzu ul. Browarna sięgała od dzisiejszej ul. Chopina do ul. Solnej. Przebicia do obecnej ul. Wojska Polskiego dokonano dopiero w 1909 roku. Budynek starej poczty wraz z działką w 1871 roku kupił proboszcz miejski Hermann Schaffer z przeznaczeniem na klasztor zakonu szarych sióstr św. Elżbiety (szarytki). W budynku klasztoru mieści się obecnie Archiwum Państwowe.
Pierwsza raciborska poczta
Nowsze badania wykazały jednak, że pierwsza poczta była na ul. Odrzańskiej, w miejscu gdzie później stal hotel „Prinz von Preußen” Fiodora Brucka. Jeszcze na mapie z 1812 roku ten budynek, w którym mieszkał wspomniany poczmistrz Krzysztof Fryderyk Köhler, występuje jako budynek użytku publicznego. W 1835 roku w Raciborzu występuje jako dzierżawca pocztowy (Posthalter) Abraham Guttmann. Mieszkał on przy ul. Odrzańskiej, naprzeciw siedziby poczty. W 1801 roku źródła wymieniają rotmistrza w stanie spoczynku i poczmistrza Karl Wilhelm von Kortzfleischa, który od 1797 roku był poczmistrzem w Raciborzu. Mieszkał on na rogu ul. Nowej i obecnego pl. Długosza. Kiedy pocztę przeniesiono na ul. Solną nie wiadomo. Istnienie poczty na tej ulicy, o czym wyżej wspomniano, jest jednak faktem historycznym. Jako mieszkaniec trzech sąsiadujących domów przy ul. Solnej występuje bowiem poczmistrz i major w stanie spoczynku Renouard de Vivillé, niewątpliwie Francuz, prawdopodobnie potomek protestanckich hugonotów, którzy w latach 1670 do 1720 wyemigrowali z katolickiej Francji i w liczbie około 20.000 osiedlili się w Brandenburgii–Prusach.
W wyniku reorganizacji poczty i powołania w 1850 roku Wyższej Dyrekcji Poczty (Oberpostdirektion) w Opolu, placówka w Raciborzu została ustanowiona urzędem pocztowym I klasy, jeden z czterech na Górnym Śląsku (ponadto Gliwice, Nysa i Opole). Na czele tego urzędu stał dyrektor pocztowy (Postdirektor). Był on urzędnikiem (Beamter), którego stosunek służbowy nie mógł być rozwiązany. W dodatku dyrektor był uprawniony do otrzymania emerytury po przejściu w stan spoczynku.
Przeniesienie urzędu
W 1850 roku dyrektor Wyższej Dyrekcji Poczty w Opolu Albinus usiłował przekonać rajców miejskich do przeniesienia poczty z ul. Solnej poza tereny opasane murami miejskimi w pobliże dworca kolejowego. Przypomnijmy, że pierwszy pociąg wjechał na raciborski dworzec w dniu 1 stycznia 1846 roku. Wbrew stanowisku magistratu i mimo jego protestów urząd pocztowy z dniem 1 lipca 1850 roku został przeniesiony na plac Dworcowy do budynku, w którym do niedawna działał hotel „Polonia”. Na czele tego urzędu stał dyrektor pocztowy. Dodajmy, że urzędami pocztowymi II kasy zarządzali poczmistrzowie. Obaj byli urzędnikami (Beamte), uprawnionymi do emerytury, a ich stosunek służbowy nie mógł zostać rozwiązane. Oba stanowiska były bardzo intratne i częstokroć obsadzane przez oficerów.
Niemal jako anegdotę można odebrać sprawę przesyłki pocztowej, którą przekazano do Muzeum w Raciborzu. Jest to arkusz papieru, który odpowiednio złożony i opatrzony pieczęcią lakową mógł być wysłany bez koperty. Arkusz ten stanowi list handlowy opatrzony datą 24 stycznia 1847 roku. Nadawcą przesyłki był „A. Koslowsky” z Raciborza, jednak bez dokładniejszego adresu. Na arkuszu odbity jest kasownik pocztowy „Ratibor – 25/1 – Bahnhof”. List został zatem nadany na raciborskim dworcu kolejowym 25 stycznia (1847). Dodajmy, że tego dnia była niedziela. List zaadresowano „Herrn Pohl & Co. Troppau”, zatem do pana Pohla i wspólników w Opawie, jednak bez dodania bliższego adresu.
Liszt szedł jeden dzień
Treść listu, dotycząca zamówienia towarów, jest dla nas bez znaczenia. Zamieszczono na nim jednak adnotację „beantw. 26. Jänner”, co wskazuje, że odpowiedzi udzielono 26 stycznia. Wynika z tego, że list ostemplowany w niedzielę 25 stycznia na dworcu w Raciborzu już następnego dnia był u adresata i został natychmiast załatwiony. Należy uwzględnić, że Racibórz leżał wówczas w Królestwie Pruskim, natomiast Opawa należała do cesarstwa austriackiego. Nie wiemy, jaką drogą list był ekspediowany. Trzeba jednak mieć na uwadze, że linia kolejowa z Raciborza do Chałupek została oddany do użytku dopiero 1 maja 1847 roku, a do Bogumina pierwszy pociąg z Raciborza dojechał 1 września tego roku. Przypuszczamy, że każdy z czytelników ma swoje własne doświadczenia w zakresie sprawności działania współczesnej poczty, która dysponuje automatami stemplującymi i specjalnymi liniami sortowniczymi.
W związku z wprowadzeniem w 1850 roku znaczków pocztowych, Racibórz otrzymał kasownik z numerem 1200. W 1858 roku wprowadzono w Prusach zasady obliczania taryfy pocztowej według „kwadratów taksowych”. Cały kraj podzielono na kwadraty o boku 4 mil niemieckich (29.680 m). Racibórz był płożony w kwadracie 567. Kiedy w 1868 rok ustalono mniejsze kwadraty o boku 2 mil, Racibórz znalazł się w kwadracie 2075.
Telegraf powszechnego użytku
Wspomnieliśmy już, że w 1858 roku udostępniono do ogólnego użytku telegrafy na dworcu kolejowym. W 1861 roku nadano w Raciborzu 1.539 depesz za cenę 1.185 talarów a przyjęto 1.732 telegramy. Na raciborskiej stacji kolejowej działały wówczas dwa telegrafy systemu Morse’a, obsługiwane przez trzech urzędników. Poczta wnet dostrzegła korzyści wynikające z telegrafów i zaczęła je instalować w swoich placówkach. Trzeba też uwzględnić, że placówki pocztowe były bardziej rozpowszechnione, niż stacje kolejowe, usytuowane jedynie wzdłuż linii kolejowych. Działający na pocztach listonosze mogli dostarczać także depesze, jednak na ogół telegramy były doręczane odbiorcom przez specjalnych gońców. Nie udało się ustalić daty wprowadzenia telegrafów w urzędzie pocztowym w Raciborzu. Na pewno jednak telegraf zainstalowano przed 1880 rokiem.
W kwietniu 1879 roku kupiono za 18.000 marek naprzeciwko dworca kolejowego parcelę od cukiernika i rajcy miejskiego Davida z zamiarem wybudowania tam urzędu pocztowego. Powstał budynek w stylu neorenesansu flamandzkiego , którego elewacja jest licowana czerwoną cegłą, zaś obramowania okien wykonane zostały z piaskowca. W frontonie występują dwa ryzality z oknami trójdzielnymi, z których dolne zamknięte są łukowo z płaskorzeźbami o motywach groteski. Ryzality są zwieńczone trójkątnymi szczytami z oknami mansardowymi. Wejście do budynku znajdowało się w środkowej części frontonu od strony dworca kolejowego. Bogato dekorowany portal flankowany był kolumnami, podtrzymującymi trójkątny tympanon z dekoracją groteskową. Po lewej stronie frontonu znajduje się wejście boczne także zwieńczone trójkątnym przyczółkiem. Charakterystyczna dla budynku była dobudowana od północnej strony klatka schodowa zakończona zwężającą się ku górze wieżą o drewnianej konstrukcji.
Cesarski urząd pocztowy
Uroczyste oddanie do użytku Cesarskiego Urzędu Pocztowego miało miejsce w niedzielę dnia 8 grudnia 1889 roku. „Nowiny Raciborskie” w numerze z 11 grudnia 1889 r. stwierdziły, że gmach jest za mały w części przeznaczonej dla klientów. W dniu otwarcia był tam taki natłok, ścisk i wrzawa, że trzeba było wezwać policję dla utrzymania porządku.
Wspomnieliśmy, że w 1881 roku poczta zaczęła rozbudowywać sieć telefoniczną. Nie udało się ustalić początków telefonii publicznej w Raciborzu. Jednak w 1915 roku na samej ulicy Nowej, która wówczas miała 26 domów, było aż 35 aparatów telefonicznych.
W 1902 roku Stara Wieś stała się częścią miasta Raciborza. Z tego powodu urząd pocztowy przy dworcu otrzymał kasowniki pocztowe z oznaczeniem „Ratibor 1”. Natomiast działająca na Starej Wsi agencja pocztowa (Postagentur) została nazwana „Ratibor 2”.
Rozbudowa poczty
W 1933 roku nastąpiła rozbudowa budynku poczty. Usunięto dobudówkę od strony północnej, a wzdłuż dzisiejszej ul. Pocztowej wzniesiono piętrowy budynek zaprojektowany w stylu modernizmu. W tej dobudówce umieszczono nową automatyczną centralę telefoniczną. Nowe wejście główne do gmachu usytuowano u zbiegu obu skrzydeł. Po oddaniu do użytku nowej centrali telefonicznej wszyscy abonenci musieli zmienić dotychczasowe aparaty na korbkę na telefony z tarczą numerową, przy pomocy której bezpośrednio wybierano numer abonenta. W Raciborzu zastosowano czterocyfrowe numery telefonów, zaczynające się na „2” oraz „3”.
Jak już wspomniano, w 1945 r. poczta w Raciborzu została pozbawiona swojej automatycznej centrali telefonicznej. Zainstalowano jednak łącznicę ręczną. Abonenci musieli pokręcić korbką. Wtedy w centrali opadała klapka danego numeru. Obsługa centrali kablem łączyła się z abonentem i drugim kablem połączyła z żądanym rozmówcą.
Sam urząd otrzymał kasowniki z nazwą „Racibórz Śląski”.
Placówki pocztowe wokół Raciborza
Raciborskiemu urzędowi w 1949 roku podporządkowanych było 11 następujących placówek pocztowych (dane odnoszą się do obecnych granic powiatu raciborskiego i przytoczone zostały według ówczesnego brzmienia nazw miejscowości): „Brzezie nad Odrą”, Brzeźnica, Chałupki, Krowiarki, Krzanowice, Krzyżanowice, Kuźnia Raciborska, „Markowice Śląskie”, Nędza, „Pietrowice” i Rudy. Placówki te miały własne centrale telefoniczne, obsługujące od 3 (Krzanowice) do 32 (Kuźnia Raciborska) abonentów. Na terenie obecnej gminy Kornowac nie było placówek pocztowych, jednak w Kornowacu istniała jedyna na terenie powiatu rozmównica w budce telefonicznej, natomiast abonenci telefoniczni z Kornowaca byli podłączeni do centrali w Rydułtowach, zaś abonenci z Pogrzebienia – do Brzezia.
Na podstawie spisu telefonów z 1949 roku udało się ustalić, że w Raciborzu było wówczas 223 abonentów. Należy jednak mieć na uwadze, że raciborska centrala telefoniczna obsługiwała także abonentów z „Borzucina” (obecnie Borucin), Ocic, Pawłowa, Rudnika, Strzybnika, Studziennej, „Szamarzowic” (czyli Samborowic) i Wojnowic.
W 1973 roku Poczta Polska wprowadziła kody pocztowe. Racibórz otrzymał kod 47-400.
Reorganizacja w 1992 roku
Reorganizacja poczty 1992, w wyniku której z przedsiębiorstwa „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” wyłączono „Telekomunikację Polską S.A.”, spowodowała powołanie w Raciborzu urzędu telekomunikacyjnego. W następnym roku na rogu pl. Dworcowego i ul. Mickiewicza oddano do użytku nowy gmach dla telekomunikacji. Był on przeznaczony dla nowej, większej centrali telefonicznej. W trakcie realizacji inwestycji nastąpił znaczący rozwój techniki i nowa elektroniczna łącznica telefoniczna zajęła tak mało miejsca, iż szereg pomieszczeń nowej siedziby trzeba było przeznaczyć na inne cele.
Dodajmy, że podczas powodzi, która nawiedziła Racibórz w lipcu 1997 roku, również budynki urzędu pocztowego oraz telekomunikacji zostały zalane. Na placu Dworcowym w budynku poczty woda sięgała dwóch trzecich wysokości okien parteru.
Przed kilku laty nastąpiła reorganizacja służby pocztowej. Na terenie powiatu raciborskiego pozostały jedynie trzy urzędy pocztowe: w Krzyżanowicach, Kuźni Raciborskiej i Raciborzu. Urzędowi pocztowemu w Raciborzu podporządkowanych jest 7 filii (3 w dzielnicach miasta oraz w Krzanowicach, Nędzy, Pietrowicach Wielkich i Rudniku) oraz 5 agencji pocztowych (w Chałupkach oraz 4 w mieście). Wymienione filie i agencje pocztowe posługują się stemplem „Racibórz”.
W ramach przedsięwzięć mających zracjonalizować ruch pocztowy zlikwidowano zdecydowaną większość skrzynek pocztowych; obecnie w mieście pozostało ich jedynie 8 oraz dalszych 8 w placówkach pocztowych i to przeważnie wewnątrz lokali…
Ciąg dalszy nastąpi
Paweł Newerla
