Nie posiadamy danych na temat wyglądu średniowiecznego ołtarza głównego kościoła WNMP. Wiadomo jedynie, iż około 1508 roku malarz Gartschacher namalował obraz ze sceną Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Spłonął najprawdopodobniej podczas pożaru z 1574 roku. W 1592 roku zakończyła się odbudowa kościoła po wielkim pożarze z 1574 roku. Poświęcenia, 8 maja 1596 roku, dokonał Adam Weißkopf, sufragan wrocławski i równocześnie administrator opactwa na Piasku.
W 1655 roku, zapewne renesansowy ołtarz główny z końca XVI wieku, postanowiono poddać gruntownej przebudowie nawiązującej do ducha baroku. Magistrat złożył przyrzeczenie, że mieszczanie będą partycypować w kosztach. 24 listopada 1656 roku zawarto umowę pomiędzy kapitułą, reprezentowaną przez prałata Andrzeja Scodoniusa, i Bractwem Literackim oraz rzeźbiarzem Salomonem Steinhoffem na wykonanie dzieła. Stary ołtarz podarowano klasztorowi dominikanów. Być może jest to ten, znany z przedwojennych pocztówek z wnętrzem kościoła Św. Jakuba.
Kontrakt przewidywał, że Steinhoff wykona ołtarz zapełniający całą ścianę wschodnią prezbiterium z odpowiednimi rzeźbami. Cenę dzieła określono na czterysta talarów i małdr, czyli prawie pół tony zboża. Połowę tych kosztów pokrył ze swoich środków kustosz kapituły prałat Scodonius. Drugą połowę ceny miało uiścić Bractwo Literackie oraz miasto (ostatnią ratę magistrat zapłacił 3 marca 1660 roku). Na umowie ratusza z kolegiatą widnieją podpisy: Andrzeja Scodoniusa, Andrzeja Franciszka Sendeciusa, Pawła Althöniger, Jana Czermaka, Jana Czecha, Adama Franke oraz rzeźbiarza Steinhoffa.
Podstawa ołtarza, umieszczona na trzech stopniach, została w 1901 roku obłożona płytami z jasnego marmuru „Giallo di Siena”. Na jej fasadzie był umocowany, odlany w metalu i pozłacany, monogram słowa „Maria”. Po obu bokach znajdowały się bramki pozwalające na obejście ołtarza. Były one flankowane bogato rzeźbionymi filarkami, tworzącymi całość z nastawą ołtarzową. Na mensie ustawiono tabernakulum, na którym umieszczony był tron do wystawienia Najświętszego Sakramentu. Nastawa na tabernakulum była zamykana półokrągłymi drzwiczkami, które były zdobione płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny ze Starego Testamentu. Strony zewnętrzne tych drzwiczek przedstawiały nakarmienie Izraelitów manną oraz proroka Eliasza z chlebem. Po otwarciu skrzydeł drzwiowych ukazały się ofiarowanie Izaaka przez Abrahama i ofiara Melchizedeka. Nastawa tabernakulum była zwieńczona małą rzeźbą popiersia Matki Bożej w glorii.
Węższa od mensy ołtarzowej predella, łącząca podstawę ołtarza z jego nadbudową, stanowiły jedynie trzy marmurowe schodki. Nastawa ołtarzowa była dwustrefowa, przy czym strefa dolna jest wyższa od górnej. Centralne części zarówno dolnej jak i górnej strefy tworzyły bogato rzeźbione i złocone kolumny, stanowiące obramowania do obrazów. Warto nadmienić, że kolumny i belki poprzeczne, stanowiące obramowanie ołtarza, są jeszcze zdobione płaskorzeźbami wyobrażającymi sceny z życia Matki Najświętszej. Na górnej części ramy przedstawiono Narodziny Maryi Panny a obok jej Zaśnięcie. Na bocznych częściach ramy, po stronie lewej umieszczona jest płaskorzeźba z Zaślubinami Maryi, a pod nią Nawiedzenie św. Elżbiety. Natomiast po prawej stronie – Zwiastowanie i Ofiarowanie Jezusa w świątyni.
Obie strefy ołtarza miały po obu bokach wnęki udekorowane konchami. Wnęki te były wyraźnie oddzielone wysokimi, bogato rzeźbionymi i złoconymi kolumnami. Umieszczono w nich rzeźby, których wysokość w dolnej strefie wynosi 210 centymetrów. Górne są o trzydzieści centymetrów niższe. Po stronie lewej ustawiona była postać św. Jana Chrzciciela, z odsłoniętą lewą nogą i opartego na kiju pasterskim. Obok jest św. Jadwiga Śląska w koronie książęcej trzymająca na lewej dłoni model kościoła a w prawej figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Nad tymi rzeźbami, w drugiej strefie, stały posągi św. Sebastiana odzianego tylko w przepaskę, któremu dziecko wyciąga z ciała narzędzia tortur, oraz św. Wacława, w koronie i zbroi rycerskiej, w lewej ręce trzymającego chorągiew, z prawą wspartą na tarczy zdobionej orłem.
Po prawej stronie w dolnej części stały rzeźby św. Jana Ewangelisty z kielichem w ręce oraz św. Elżbiety Turyńskiej w koronie książęcej, trzymającej w lewej ręce Pismo Święte, a prawą ręką rozdającą jałmużnę. W górnej strefie natomiast był św. Roch okazujący zranione lewe kolano z postacią dziecka u nogi, a obok św. Florian w koronie, odziany w zbroję rycerską z narzuconym płaszczem, trzymający w prawej ręce chorągiew, a w lewej swój atrybut – wiaderko z wodą do gaszenia pożaru.
Rzeźby te nie wymagają dokładniejszego opisu, gdyż nadal znajdują się w ołtarzu głównym. Pewne wyobrażenie o bogactwie rzeźbiarskim ołtarza może dać informacja, że został udekorowany wizerunkami aniołów i amorkami w liczbie aż dwudziestu sześciu. Nad obrazem w górnej strefie umieszczony był tympanon z popiersiem Boga Ojca, unoszącego prawą rękę w geście udzielenia błogosławieństwa, natomiast w lewej ręce trzymającego atrybut władzy królewskiej – jabłko.
Bardzo rozbudowane było zwieńczenie retabulum ołtarzowego. Składały się na nie liczne ornamenty w formie esownic, arabesek i festonów. Centralną część zwieńczenia stanowiła owalna wnęka, w której była ustawiona rzeźba św. Marcelego – papieża, legendarnego patrona miasta Raciborza. Nad tą owalną wnęką ustawiona była postać Chrystusa Zmartwychwstałego. Po bokach wnęki stały jeszcze dwie małe rzeźby; po lewej św. Piotra z kluczem w ręku, a po prawej św. Pawła z mieczem.
Ołtarz jest dziś wyposażony w dwa obrazy, mieszczące się w osi ołtarza. W dolnej strefie ołtarza mieści się obraz przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny, patronki kościoła farnego. Matka Boska ma ręce uniesione do góry. Obleczona jest w białą suknię z nałożonym niebieskim płaszczem. Dziesięć złotych gwiazdek tworzy aureolę wokół jej głowy. Postać Matki Najświętszej stoi na chmurach, unoszących ją ku niebu. U jej nóg są postacie trzech aniołów, w połowie obrazu dalsze dwa anioły. Nad wyobrażeniem Najświętszej Panny rozpościera się bezkres nieba, a w nim, siedzący na chmurach, po prawej stronie Bóg Ojciec, po lewej Syn Boży, a w środku Duch Święty mający postać gołębia. W wyższej strefie znajduje się mniejszy obraz z przedstawieniem ukoronowania Matki Bożej. Patronka kościoła klęczy na chmurach a koronacji dokonują Bój Ojciec po prawej i Syn Boży po lewej. I tu w środku unosi się gołąb wyobrażający Ducha Świętego.
Z opisu, sporządzonego w roku 1750, wynika, iż ołtarz w 1657 roku został wyposażony w dwa nowe obrazy przedstawiające opisane wyżej sceny. Opis nie wspomina jednak, kto jest twórcą tych malowideł.
W drugiej połowie XIX wieku, za czasów proboszczowania ks. Hermana Schaffera, stwierdzono, że dolny obraz ołtarza głównego jest w bardzo złym stanie, co było wynikiem skraplania się pary wodnej i nieumiejętnymi wcześniejszym zabiegami konserwacyjnymi. Dlatego, w 1887 roku, w dolnej strefie nadbudowy ołtarza umieszczono przejściowo dwa obrazy jednakowej wielkości. Jeden, wykonany w 1868 roku, przedstawiał Serce Jezusa i był dziełem malarza Kostki. Drugi–Różańcowy został wykonany w 1880 roku przez Jana Bochenka. Dziesięć lat później Bochenek namalował nowy obraz olejny przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny, który wielkością i tonacją odpowiadał potrzebom ołtarza głównego kościoła farnego.
W 1930 roku proboszcz Schulz przeprowadził renowację kościoła. Wnętrze otrzymało nowe tynki i zostało na nowo wymalowane. Ołtarz główny, stalle kanoniczne i obie ambony otrzymały nową polichromię oraz złocenia. Prace wykonała firma Schmer&Schellinger z Monachium. W ramach renowacji kościoła przeprowadzono także restaurację miejsca spoczynku przeoryszy Eufemii, które mieściło się w Kaplicy Polskiej, w miejscu, gdzie dziś stoi ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej.
Obecny ołtarz główny nawiązuje wyglądem do poprzedniego. 5 lipca 1944 roku konserwator prowincjonalny w Opolu, von Weiher wystosował do parafii pismo odnoszące się do zabezpieczenia dzieł sztuki sakralnej. Stwierdza w nim, że zalecone przez niego zabezpieczenie zabytkowych stalli w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny nie zostało dokonane ze względu na istotne trudności techniczne. W tej sytuacji konserwator domaga się zabezpieczenia przynajmniej części łatwiej dających się usunąć. Skierowane swojego czasu pod adresem proboszcza żądanie wyszukania odpowiednich pomieszczeń mających służyć przechowaniu dzieł sztuki usuniętych z kościoła, miało ten skutek, iż znaleziono salę lekcyjną w szkole parafialnej w Cyprzanowie. W związku z tym konserwator zwraca się do starosty raciborskiego, aby dokonał urzędowego zajęcia pomieszczenia w Cyprzanowie i zapewnił odpowiednie środki transportowe dla przewiezienia dzieł sztuki.
Zachowało się także zaproszenie na posiedzenie rady parafialnej z 20 grudnia 1944 roku. Z listy obecności znany jest skład rady, do której oprócz Jerzego Schulza jako przewodniczącego, wchodzili: adwokat i notariusz Pawlik, jako zastępca przewodniczącego, żona mistrza piekarskiego Bennek, kupiec hurtowy Chrobaczek, prokurent Demmel, kupiec Dudel, mistrz ślusarski Gottsmann, mistrz stolarski Groetschel, radca sądu grodzkiego Hahn, kupiec Harbolla, profesor gimnazjalny Hoschützky, mistrz piekarski Hudy, dyrektor Klamka, majster kolejowy Kollmann, kasjer Kramny, kupiec Kroczek, radca sanitarny Kroemer, właściciel drukarni Meyer, robotnik Józef Buchta, budowniczy Poppek, kupiec hurtowy Pudelko, stomatolog dr Sigmund, kupiec Sladek, rolnik Józef Glombik, starczy mistrz szewski Strebka, adwokat dr Thienel, starszy mistrz Kipka, sekretarz kamery książęcej Zajonz oraz proboszcz Post i kurat Hemeyer.
Porządek obrad obejmował kilka punktów. W pierwszym miano zająć stanowisko wobec konfiskaty dachówek. Nadburmistrz Raciborza, pismem 8 grudnia 1944 roku, skonfiskował bowiem parafialne zapasy dachówek, które miały być przeznaczone na naprawę dachów zniszczonych w wyniku działań wojennych. 9 grudnia złożył sprzeciw. Dyskutowany był także problem ponownego obłożenia części zamkniętego cmentarza przy ulicy Opawskiej. Uznano zapewne, że w wypadku nalotów albo zbliżającego się frontu, nie zawsze będzie można chować zmarłych na cmentarzu Jeruzalem. Wnioskowano zakup pompy ogniowej. Na nowo miano ustalić ceny za grobowce rodzinne.
Porządek obrad przewidywał także punkt „inne”. Można tylko domniemywać, że obradowano zapewne nad problemem zabezpieczenia sakralnych dzieł sztuki. Powołano wyżej pismo prowincjonalnego konserwatora zabytków, odnoszące się do zapewnienia pomieszczeń w szkole parafialnej w Cyprzanowie dla przechowania stalli albo przynajmniej rzeźb ołtarza. Poszukiwania w archiwum kościelnym w Cyprzanowie, jak również informacje uzyskiwane u starszych mieszkańców nie pozwoliły na potwierdzenie faktu przechowywania jakichkolwiek zabytków raciborskiej fary w tej wsi.
Ołtarz główny uległ znacznym zniszczeniom w czasie pożaru w 1945 roku. Twierdzi się nawet, że uległ kompletnej dewastacji. Relacje naocznych świadków potwierdzają jednak, że rzeźby z ołtarza głównego po zakończeniu działań wojennych stały w byłym kapitularzu. Kapitularz, który do 1945 roku służył jako kaplica, w której słuchano spowiedzi, a także znajdujące się na piętrze biblioteka i archiwum, nie uległy zniszczeniom wojennym. Udanej rekonstrukcji ołtarza, z wykorzystaniem zachowanych elementów konstrukcyjnych i niektórych zdobień, przeprowadził rybnicki rzeźbiarz Franciszek Masorz, kończąc swoje prace w 1954 roku.
W spuściźnie po rzeźbiarzu nie ma żadnych odniesień co do faktu wykonania dla raciborskiej fary także rzeźb ołtarzowych. Możemy zatem jako pewnik przyjąć, że rzeźby znajdujące się obecnie w ołtarzu głównym są dziełem Salomona Steinhoffa z połowy XVII wieku. Zdjęte z ołtarza i złożone w kapitularzu uniknęły tam zniszczeń i zostały umieszczone w dość wiernie zrekonstruowanym przez Masorza ołtarzu.
Otwarta pozostaje sprawa obu obrazów w ołtarzu głównym. Poglądy autorów w tym zakresie są dość zbieżne. Niektórzy uważają malowidła za powstałe po 1945 roku. Inni wyraźnie wskazują jako twórcę Łukasza Mrzygłoda. Pogląd ten bierze się zapewne z faktu, że dziełami tegoż artysty są obrazy główne w bocznych ołtarzach kościoła. Są one wyraźnie sygnowane „Ł. Mrzygłód 1952”. Obrazy w ołtarzu głównym nie zawierają tymczasem żadnej sygnatury. Mrzygłód, tworząc obrazy do ołtarzy bocznych, posługiwał się specyficzną manierą malarską, której zupełnie nie dostrzega się w obrazach ołtarza głównego. Również w spuściźnie artysty nie ma żadnych, odnoszących się do nich wzmianek. Powinniśmy zatem wykluczyć Łukasza Mrzygłoda jako twórcę obrazów w ołtarzu głównym. Również w dokumentacji parafii, niestety nadzwyczaj skromnej, nie ma żadnych odniesień do tego problemu. Jeżeli jednak proboszcz Jerzy Schulz zadecydował o zabezpieczeniu rzeźb figuralnych ołtarza głównego, nasuwa się przypuszczenie, że z całą pewnością kazał zabezpieczyć także obrazy, znacznie łatwiej podatne na zniszczenia. Możemy zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa powiedzieć, że obraz główny ołtarza, przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny jest dziełem Jana Bochenka z 1890 roku natomiast obraz wyobrażający koronację Najświętszej Panny jest nawet starszy i pochodzi zapewne z połowy XVII stulecia.
Paweł Newerla
