W tym artykule przedstawię problematykę kształtowania granicy wschodniej diecezji wrocławskiej w związku z rozbiorami Polski, wojnami napoleońskiej Francji z Prusami, powstaniem Księstwa Warszawskiego i po Kongresie Wiedeńskim. Okres ten ukształtował granice diecezji do 1922 roku, a powstałe wtedy twory struktury kościelnej istnieją pośrednio do dziś.
W historii Polski z tego okresu podkreśla się przede wszystkim rozbiory, Księstwo Warszawskie i wyprawę Napoleona na Moskwę. Natomiast w dziejach Śląska ważniejsze była wojna 1806 i 1807 roku oraz wojna wyzwoleńcza 1813 i 1814 roku. W tych wojnach brali udział też mieszkańcy ziemi raciborskiej.
W słynnym Freikorps Lützow z wojny wyzwoleńczej służył młody poeta z Łubowic, Joseph von Eichendorff. Mało kto wie, że barwy użyte w mundurze ochotników Freikorps Lützow (czarny uniform z czerwonymi wypustkami i epoletami oraz złotymi guzikami) były wzorem dla późniejszej flagi Niemiec z kolorami czarnym, czerwonym i złotym. Freikorps Lützow sformowano we Wrocławiu i do koloru czarnego munduru dodano czerwony i złoty, bo takie kolory były w herbie Śląska – czarny orzeł z czerwonymi szponami i dziobem na złotej tarczy. Tak na obecnej fladze Niemiec znalazły się barwy Śląska.
W następnej części przedstawię sekularyzację zakonów i kolegiat z 1810 roku, bo miała ona wpływ nie tylko na strukturę kościelną. Gdyby nie ona, nie mielibyśmy wielu cennych źródeł historycznych i zabytków. Strukturę kościelną na ziemi raciborskiej do 1810 roku przedstawiłem w poprzedniej części.
Rozbiory Polski i Nowy Śląsk
W 1772 roku po I rozbiorze Polski do Prus zostały przyłączone Prusy Królewskie bez Gdańska i Torunia oraz biskupie księstwo warmińskie, a Austria zagarnęła tzw. Galicję, tj. Ruś Czerwoną ze Lwowem, Przemyślem, Sanokiem i Bełzem, południową Małopolskę z Oświęcimiem, Tarnowem i Nowym Sączem oraz zachodni fragment Podola (Tarnopol, Zbaraż) i fragment ziemi chełmsko-włodzimierskiej z Zamościem. W II rozbiorze Polski, w styczniu 1793 roku, Prusy zagarnęły Wielkopolskę oraz Gdańsk i Toruń. W III rozbiorze Polski, w październiku 1795 roku, Austria zaanektowała resztę Małopolski z Krakowem, część Podlasia i Mazowsza. Ta zdobycz Austrii otrzymała nazwę Nowa Galicja.
Prusy dostały część Mazowsza z Warszawą, Podlasia i Litwy oraz część województwa krakowskiego z biskupim księstwem siewierskim i zachodnią częścią powiatu lelowskiego oraz skrawkami powiatów krakowskiego i książskiego. Z tych przyłączonych obszarów województwa krakowskiego utworzono Nowy Śląsk (Neu Schlesien) z powiatami pileckim i siewierskim. W trzech rozbiorach Polski wschodnie tereny Rzeczypospolitej z Kurlandią i większą część Litwy zagarnęła Rosja. W konwencji petersburskiej z 26 stycznia 1796 roku Austria, Prusy i Rosja zatwierdziły likwidację Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Konwencja petersburska w artykule XIII postanawiała, że nowe granice polityczne będą również granicami kościelnymi odnośnie wszelkich praw i posiadłości diecezjalnych. Miało to także konsekwencje dla granic diecezji wrocławskiej.
Administracyjnie tzw. Nowy Śląsk został przyłączony jako odrębny departament, do prowincji Prusy Południowe (Südpreußen), obejmującej Wielkopolskę, centralną Polskę i część Mazowsza z Warszawą. W 1795 roku przyłączono jednak departament Nowy Śląsk do prowincji śląskiej. 26 grudnia 1806 roku w Prusach wydano postanowienie, które likwidowało Kamery Domen i Wojen oraz departamenty i zastępowano je Regierungami (rejencje). Reforma administracyjna obejmowała nowy podział prowincji.
Provinz Schlesien podzielono na dwie rejencje – Dolny Śląsk i Górny Śląsk. Do rejencji górnośląskiej ze stolicą w Opolu włączono ziemie dawnych księstw opolskiego, raciborskiego, biskupiego nyskiego, hrabstwo kłodzkie, okręgi bytomski i pszczyński, pruskie części księstw opawskiego i karniowskiego oraz Nowy Śląsk. W wyniku przegranej wojny z Napoleonem, w 1807 roku Nowy Śląsk przyłączono do Księstwa Warszawskiego, a po klęsce Francji w wojnach z lat 1812-1815 i Kongresie Wiedeńskim Nowy Śląsk został w 1815 roku częścią Królestwa Polskiego, zarządzanego przez Rosję.
Podział prowincji śląskiej z 26 grudnia 1806 roku przetrwał tylko do 1812 roku, gdy podzielono go na 3 rejencje (Regierungsbezirk) – wrocławską, legnicką i opolską. Hrabstwo kłodzkie i powiat ziębicki, które w latach 1806-1812 było w Regierung Oberschlesien, włączono do rejencji wrocławskiej, a w 1820 z rejencji wrocławskiej do opolskiej przeniesiono powiat kluczborski. W wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku, kończącego wojny napoleońskie, Prusy i Austria utraciły na rzecz Rosji ziemie przyłączone w III rozbiorze Polski. Z tych ziem utworzono Królestwo Polskie (tzw. Królestwo Kongresowe) i Rzeczpospolitą Krakowską, którą w 1846 roku włączono do austriackiej Galicji. Rekompensatą dla Prus za utratę części Polski na rzecz Rosji było przyłączenie Nadrenii z Kolonią (Köln) i Westfalii z Zagłębiem Ruhry.
Przyłączenie archiprezbiteriatu bytomskiego i archiprezbiteriatu pszczyńskiego do komisariatu raciborskiego
Rozbiory Polski i wojny z napoleońską Francją miały wpływ na kształt wschodniej granicy diecezji wrocławskiej. Już po przyłączeniu Śląska do Prus w 1742 roku, gdy w granicach Królestwa Pruskiego znalazły się dekanaty pszczyński i bytomski diecezji krakowskiej, także tutaj Prusy wymusiły utworzenie komisariatu, który podlegał ich kontroli. Dlatego na mapach diecezji wrocławskiej z 1751 roku umieszczono te dwa dekanaty w granicach diecezji. Komisarzem dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego od 1783 roku do 1802 roku był pochodzący z Babic koło Markowic ks. Franz Bartuzel. W 1794 roku do tego komisariatu biskup krakowski Turski przyłączył też dekanaty lelowski i siewierski na Nowym Śląsku, ale sprzeciwiły się temu władze pruskie. W 1798 roku dekanaty lelowski z okręgiem kolegiaty w Pilicy, siewierski i częstochowski przyłączono do diecezji wrocławskiej oraz utworzono komisariat siewierski z archiprezbiteriatami częstochowskim, pileckim (dawny lelowski) i siewierskim.
Papież Pius VII 9 września 1800 r. wydał brewe „Ad universam Dominici gregis”, które inkorporowało Komisariat Siewierski do diecezji wrocławskiej. W 1801 roku zaakceptowała to kapituła diecezji krakowskiej. Przy diecezji krakowskiej pozostały dekanaty bytomski i pszczyński, ale bez trzech wsi Chełm, Kosztowy i Imielin, które włączono do archiprezbiteriatu siewierskiego na Nowym Śląsku (te trzy wsie tworzyły od 1391 roku do 1772 roku polską enklawę na Górnym Śląsku; przekazał je biskupstwu krakowskiemu książę raciborski Jan II Żelazny jako odszkodowanie za najazd na dobra biskupa krakowskiego).
Do dolnośląskiej części diecezji wrocławskiej także przyłączono dwa dekanaty. Z archidiecezji gnieźnieńskiej wyłączono dekanaty Kępno i Ostrzeszów, które były w prowincji Prusy Południowe i przyłączono je do diecezji wrocławskiej. Zmiany granic politycznych okazały się krótkotrwałe. Wojna Prus z napoleońską Francją w 1806 i 1807 roku zakończyła się klęską. W zawartym w lipcu 1807 roku pokoju w Tylży utworzono z ziem II i III zaboru pruskiego (z wyjątkiem okręgu białostockiego, który dostała Rosja), Księstwo Warszawskie i Nowy Śląsk został do niego włączony. Po wojnie z Austrią, w 1809 roku, powiększono Księstwo Warszawskie o ziemie III zaboru austriackiego – Nową Galicję z Krakowem.
W 1811 roku rząd księstwa zażądał od biskupa wrocławskiego Josepha zu Hohenlohe-Waldenburg-Bartenstein rezygnacji z jurysdykcji nad wykrojoną częścią biskupstwa krakowskiego, dekanatami na Nowym Śląsku. Początkowo biskup wrocławski i wikariat generalny nie mieli żadnych zastrzeżeń, ani też nie wysuwali żadnych warunków, ale rząd pruski zażądał od biskupa zu Hohenlohe wyrażenia zgody jedynie wtedy, gdy przedtem biskup krakowski zezwoli na oddanie dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego pod zwierzchnictwo biskupa wrocławskiego. 22 października 1811 roku biskup Gawroński w porozumieniu z rządem Księstwa Warszawskiego wyraził na to zgodę, ale pod warunkiem oddania dekanatów pileckiego i siewierskiego. Z końcem 1811 roku dekanaty bytomski i pszczyński włączono do diecezji wrocławskiej, a dekanaty siewierskin i pilecki wróciły do biskupstwa krakowskiego. Zamianę dekanatów zatwierdził rząd pruski 8.06.1812 roku. Archiprezbiteriaty bytomski i pszczyński włączono do komisariatu raciborskiego, ale w 1826 roku utworzono osobny komisariat pszczyński, składający się tylko z tych dwóch archiprezbiteriatów.
Bulla papieska „De salute animarum”
16 lipca 1821 roku nowe granice diecezji bullą „De salute animarum” zatwierdził papież Pius VII. Kończyło to formalnie, zapoczątkowany w 1742 roku, proces kształtowania granic diecezji wrocławskiej. Do 1922 roku granice diecezji wrocławskiej na Górnym Śląsku pozostały niezmienione. Bulla „De salute animarum” dotyczyła tylko Królestwa Pruskiego, ale po raz pierwszy od XIV wieku organizowała na nowo kształt diecezji położonych na obecnych ziemiach Polski. Decydowała o odłączeniu diecezji wrocławskiej od polskiej prowincji kościelnej i archidiecezji gnieźnieńskiej oraz podporządkowała ją bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Diecezji wrocławskiej podporządkowano też Brandenburgię i Pomorze, gdzie było niewiele katolików, ale ich liczba wzrastała. Fürstbischöfliche Delegatur für die Mark Brandenburg und Pommern w Berlinie (Delegatura Apostolska Brandenburgia-Pomorze, Książęco-biskupia Delegatura Brandenburgii i Pomorza) miała zorganizować struktury kościelne. Do utworzenia osobnej diecezji berlińskiej archidiecezji wrocławskiej doszło dopiero w 1930 roku. Bulla „De salute animarum” organizowała na nowo diecezje w Królestwie Pruskim, dostosowując ich granice do granic politycznych. Tworzyła na nowo m.in. arcybiskupstwo gnieźnieńsko-poznańskie oraz arcybiskupstwo kolońskie (od 1815 roku do Prus należały też Nadrenia i Westfalia). Do 1821 roku oficjalnie do diecezji wrocławskiej należał archiprezbiteriat Częstochowa z Jasną Górą, położony na terytorium Królestwa Polskiego. Dekanat częstochowski włączono w 1821 roku do powstałej w 1818 roku diecezji kujawsko – kaliskiej archidiecezji warszawskiej.
Oprac. Christoph Sottor (Niemcy)
