Raciborskie mosty przez Odrę. Most Zamkowy

Niedługo Racibórz uzyska piątą przeprawę mostową przez koryto Odry. W 2022 roku ma być gotowy most łączący Miedonię i Ostróg. Z tej okazji przypomnę dzieje istniejących do 1945 roku przepraw mostowych przez Odrę. Na obszarze miasta były to: Most Zamkowy, Most Kolejowy i most w ciągu ul. Piaskowej (dawny Most Bernerta).

Most Zamkowy I

Do 1846 roku Racibórz miał tylko jeden most przez Odrę. Najstarsza o nim wzmianka jest z roku 1299. Wtedy to książę raciborski Przemysław (1282-1306) przekazał dominikanom młyn Cuno z 4 kołami nad Kanałem Młyńskim, położony o strzał z łuku od mostu. Kanał Młyński to była naturalna odnoga Odry, opływająca wyspę ze składem solnym. Zasypywana była od końca XVIII do połowy XIX wieku. W jej biegu powstała Odrostrada (DW 935). Ten most prowadził z Przedmieścia Odrzańskiego na Bosacz i do zamku na Ostrogu oraz na trakt do Krakowa. Drewniany most powstał zapewne wcześniej. Może zbudowano go jeszcze w czasach księcia opolsko- raciborskiego Władysława (1246–1281/1282). Wcześniej w tym miejscu znajdował się bród, dzięki istnieniu którego powstał najpierw gród na Ostrogu (żeby kontrolować przejazd przez bród) a później miasto.

Most w tym miejscu funkcjonował do końca XVIII wieku, do 1795 roku, kiedy to 14 lutego kra lodowa zniszczyła ⅓ konstrukcji i dwa lodołamy. Zdecydowano o budowie nowej przeprawy na nowym miejscu. Istniejący od XIII wieku most był już wielokrotnie wcześniej niszczony, ale zawsze go odbudowywano. Najczęściej ulegał zniszczeniu podczas powodzi albo przez krę lodową w czasie mroźnych zim. Most był też podpalany, np. gdy miasto było oblegane.

Jak podaje Paweł Newerla w „Dziejach Raciborza i jego dzielnic.” (WAW, 2008, s. 258–261) most spalił się w czasie pożaru miasta 10.09.1637 roku. 9 lutego 1745 roku, w czasie II wojny śląskiej (1744-1745), gdy wojska pruskie szturmowały Racibórz (m.in. regiment huzarów Malachowskiego wysadził Bramę Nową i wdarł się do miasta), uciekający Węgrzy podpalili most przez Odrę i potem trzeba było go odbudować. Węgrzy oddali bez walki zamek i uciekli na zamarznięte bagna na północ od zamku. Wielu z nich się tam potopiło. W XVIII wieku, już w czasach pruskich, most był wielokrotnie remontowany, m.in. w latach: 1747, 1752, 1768, 1781 i 1789. Drewno do napraw musiały dostarczyć także powiaty kozielski i głubczycki, których mieszkańcy korzystali z tej przeprawy.

O wyglądzie tego pierwszego mostu możemy trochę powiedzieć na podstawie XVII i XVIII wiecznych widoków miasta. Most znajdował się w tym samym miejscu, co obecny Most Zamkowy i był ustawiony ukośnie do brzegów rzeki. Przyczółek południowy był w pobliżu pomnika Matki Polki. Most miał 126 metrów długości (przeliczenia długości mostu podające 108 metrów są błędne) albo 189 łokci (Augustin Weltzel „Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor”, Ratibor 1881; pruski łokieć (Elle) miał 0,6669 m czyli 189 łokci x 0,6669 m = 126,03 m).

Konstrukcja była w całości z drewna, choć możliwe, że przyczółki były wzmocnione kamieniami. Nad rzeką most miał 5 przęseł na 4 wielopalowych podporach (tak jest na rycinie Wernera z ok. 1730 roku, na innej jego rycinie widać tylko 3 przęsła; przy długości mostu 126 m 3 przęsła to raczej za mało). Od strony wschodniej, z biegiem nurtu, most chroniły drewniane izbice (lodołamy). Za przeprawę przez most pobierano opłatę. W 1532 roku za przepędzenie świni albo barana płacono ½ halerza.

Od Bramy Odrzańskiej do mostu prowadziła droga przez Przedmieście Odrzańskie. Zachodnia strona należała do Przedmieścia, na wschodniej stronie drogi były zabudowania konwentu bożogrobców ze szpitalem św. Krzyża, za placem był kościół parafialny bożogrobców pw. św. Piotra i Pawła, a za nim cmentarz. Po stronie północnej mostu, na Bosaczu, znajdował się wielki plac – obecne rondo zamkowe. W jego północno zachodnim narożniku zaczynała się droga dojazdowa do zamku. W północnej stronie była droga prowadząca do wsi Ostróg, a we wschodniej stronie była droga przez Bosacz. Tam rozchodził się trakt na Kraków przez Rudy, do Wodzisławia i wzdłuż Odry do Cieszyna.

Południowo-wschodni narożnik placu od września 1491 roku zajmował klasztor franciszkanów obserwantów z kościołem pw. św. Jadwigi i św. Wacława (lokalizacja klasztoru nie jest dokładnie znana, ale tylko w tym miejscu na Bosaczu był większy kompleks budynków, które mogły być pozostałością po klauzurze i kościele). Do Raciborza franciszkanów bosych sprowadził książę Jan V Przemyślida (1456–1493) . Klasztor miał bardzo krótki żywot, bo spalił się już po niespełna 30 latach, 23.07.1519 roku w pożarze Bosacza i Ostroga. Już go nie odbudowano, ale po franciszkanach pozostała nazwa Bosacz, od bosych zakonników.

Na środku placu przed mostem na Bosaczu stała figura św. Jana z Nepomuk, dłuta Johanna Melchiora Österreicha z 1733 roku, ufundowana przez Karola Henryka Sobeck von Kornitz und Rauthen i jego żonę Maksimilianę von Verdugo. Hrabia Karol Henryk Sobeck von Kornitz und Rauthen był starostą raciborskim i właścicielem zamku.

Most prowadzący na Bosacz nie był jedynym mostem odrzańskim. Były też mostki nad odnogami rzeki, prowadzące na odrzańskie wyspy. Jedną z nich był wspomniany już Kanał Młyński, przez który przerzucone były dwa mostki. Jeden w pobliżu wieży wodnej (zbudowana w 1532 roku, była na podwórzu obecnego przedszkola przy ul. Kowalskiej) z dojściem od Przedmieścia Odrzańskiego przez posesję młyna dominikańskiego do kanału i przez mostek do składu solnego na wyspie. Drugi mostek był w biegu ul. Drewnianej (wtedy była tam dróżka od końca przedmurza Bramy Wielkiej – środek północnej strony placu Wolności – do Kanału Młyńskiego) i prowadził do łąk na wyspie. Możliwe, że było tam raciborskie Bleiche – bielono tam tkaniny lniane.

Także na Bosaczu i Ostrogu były odnogi Odry, choć nie tak szerokie, z mostkami i brodami. Zamek położony był na wyspie, a od Bosacza (na innej wyspie) i wsi Ostróg oddzielał go kanał zamkowy, który pełnił rolę fosy. Od budynku bramnego zamku nad tym kanałem i obniżeniem terenu w biegu ul. Zamkowej przerzucony był ok. 100-metrowy most na palach.

Most Zamkowy II

W 1795 roku stary most przez Odrę uległ zniszczeniu i rozpoczęto budowę nowego. Zbudowano go obok starego, ale ten był ustawiony prostopadle do brzegów rzeki. Przyczółek południowy był w biegu ul. Prezydenckiej (pomiędzy obecną stacją paliw a sklepem Aldi) ok. 50 m dalej na wschód. Północny przyczółek był w miejscu budynku z salonem łazienek przy rondzie, około 10 m od starego mostu. Plac przed dawnym mostem na Bosaczu powiększono. Był więc większy niż obszar zajmowany przez obecne rondo Zamkowe. Później go znacznie zmniejszono przez nową zabudowę.

Budowę mostu, który kosztował 7300 talarów, zakończono 16.01.1796 roku. Niestety, zachowało się tylko jedno jego zdjęcie, na którym widać trzy przęsła mostu. Most był chyba trzyprzęsłowy. Także podpory na przyczółkach były drewniane. Most miał 94 metry długości, 6,3 metra szerokości i 27 stóp wysokości, czyli 8,36 m (wysokość mostu nie jest nigdzie podana, ale A. Weltzel podaje wysokość mostu kolejowego na 23 stopy, a ten miał być o 4 stopy niższy niż most zamkowy, stopa – Fuß = 0,3097 m). Drewniany most był chyba szerszy od poprzednika. Mieściła się na nim jezdnia, na której było miejsce na dwa wozy a po bokach był jeszcze chodnik. Nie był zbyt ładny. Nie umieszczono go na żadnym widoku miasta ani też na pierwszych raciborskich pocztówkach.

Po raz pierwszy most poddano remontowi już w 1810 roku. Jednak później natura go nie oszczędzała. Po 200 latach zmienił się klimat i prawie cały XIX wiek dochodziło do katastrofalnych powodzi. Od 1813 do 1903 roku tylko tych wielkich powodzi było 23, a w niektórych okresach Odra wylewała co roku i nie raz parę razy w ciągu roku. Most poważnie uszkodziły powodzie w 1829 roku i 1830 roku. Jego odbudowa w 1832 roku pochłonęła 4 tysiące talarów. Tymczasowa kładka, zbudowana obok mostu w 1830 roku, we wrześniu 1831 została zerwana przez powódź. Na jesieni nowa kładka też musiała zostać zerwana, bo w czasie epidemii cholery Racibórz odizolowano od Bosacza i Ostroga kordonem sanitarnym. Także przejezdny most został zamknięty.

W 1843 roku most był znowu w złym stanie, musiano go zamknąć i poddać remontowi. Na czas remontu obok zbudowano tymczasowy most. Już w następnych 3 latach po remoncie powodzie poddały go poważnej próbie. W latach 1844 – 1846 Odra wylewała 5 razy, ale most przetrwał. Kolejna powódź w 1859 roku znowu naruszyła konstrukcję. Remont w 1860 roku kosztował 3 tysiące talarów. Koszty ciągłych napraw i to że jego drewniana konstrukcja nie była w stanie znieść zwiększonego natężenia ruchu, coraz większych i cięższych wozów transportujących towary i materiały do i z rozwijającego się miasta, zdecydowały o budowie nowego mostu. W maju 1869 roku most został przejęty przez powiat raciborski i ten zdecydował o budowie nowoczesnej przeprawy. Stary most rozebrano po zbudowaniu nowego, latem 1871 roku.

Most Zamkowy III

Na wiosnę 1871 przystąpiono do budowy nowego mostu według projektu mistrza budowlanego Theine. Przyczółki mostowe i filar zrobiono z kamienia. Konstrukcja dwóch przęseł była z żeliwa (Gusseisen). Wykonała ją wrocławska firma Maschinenanstalt Schmidt & Comp. Na żeliwną ramę położono drewniane belki, które utworzyły podłoże jezdni i chodników. Ramę naprężały cztery łuki, po dwa na przęsło, ponad poziomem z jezdnią na moście. Metalowa konstrukcja mostu miała 79 metrów długości i 10 metrów szerokości. Poziom jezdni i kamienny filar dawał mostowi 8 i pół metra wysokości. Pomiędzy łukami, na drewnianych belkach, położona była brukowana jezdnia. Chodniki były po zewnętrznych stronach jezdni i łuków, wyłożone drewnianymi belkami. Po bokach most miał ozdobne metalowe poręcze a pomiędzy łukami i na ich końcach umieszczono ozdobne kandelabry latarni gazowych. Na każdej stronie mostu były po trzy latarnie, w sumie było ich 6. W przeciwieństwie do poprzedniego mostu, ten uchodził za ładny i stał się częstym motywem pokazywanym na kartkach pocztowych.

W tym okresie bardzo zmieniły się dojazdy do mostu. Po południowj stronie, od strony centrum miasta, w miejscu wyburzonego konwentu bożogrobców powstał Probstei – Platz z wielkim okrągłym skwerem. Na jego wschodnim skraju, tam gdzie był kościół św. Piotra i św. Pawła, postawiono okazały budynek Gymnasium. Na Bosaczu dojazd też się zmienił. Wielki trójkątny plac został częściowo zabudowany. Figura Nepomuka stała kiedyś na środku placu i choć nie zmieniła swojego położenia to była teraz na jego północnym skraju. Na południowej stronie, zaraz przy moście, powstały też budynki. Pomiędzy miejscem po starym moście i nowym mostem willę w stylu toskański zbudował jakiś przemysłowiec, ale ok. 1900 roku chyba się przeprowadził w spokojniejsze miejsce. Budynek już po zbudowaniu nowego mostu przebudowano. Miejsce gdzie stał poprzedni most też zabudowano. Na zachód od mostu do zamku powstał park „ Książęcy ogród zamkowy” z restauracją z wieloma stolikami na zewnątrz, sceną dla orkiestry i na występy sceniczne – muzyczne i teatralne. Było to ulubione miejsce spotkań raciborzan.

Pod koniec XIX wieku koryto Odry przepływającej przez miasto zostało wyregulowane i pogłębione oraz wzmocniono brzegi rzeki. Pogłębianie prowadził specjalnie zbudowana pogłębiarka rzeczna „Ratibor”. Aż do II wojny światowej po Odrze mogły pływać małe parowce i statki wycieczkowe.

Z mostów odrzańskich w tym miejscu ten miał najkrótszy żywot. Od wybudowania mostu w 1871 roku do 1903 roku Racibórz nawiedziło 10 wielkich powodzi a były też mniejsze. Naruszyły one konstrukcję kamiennych filarów. Po zbudowaniu w 192 roku nowego mostu przez Odrę w ciągu ul. Piaskowej (mostu Bernerta), w 1913 roku przystąpiono do rozbiórki żeliwnego mostu przy zamku.

Most Zamkowy IV

Zbudowany w latach 1913-1914 roku nowy most żelbetowy częściowo istnieje do dziś. To most trójprzęsłowy, o ustroju nośnym w formie żelbetowych łuków dwuprzegubowych. O nim najtrudniej znaleźć jakieś informacje. Trzyprzęsłowy most ma 79,40 metrów długości i 18 metrów szerokości. Do 1995 roku miał szerokość 13,7 m. W latach 1995-1998, w czasie modernizacji, most poszerzono do 18 metrów, co umożliwiło też poszerzenie jezdni do 4 pasów. Ma ok. 10 metrów wysokości. Przęsła mają różną długość. Środkowe ma 34 metry a południowe i północne mają po 22 metry długości. Na chodnikach ustawiono ozdobne kandelabry latarni elektrycznych. Były one podwójne. Oświetlały chodniki i dwupasmową jezdnię. Na przyczółkach latarnie zrobiono na szczytach betonowych ozdobnych iglic.

30 marca 1945 roku niemieccy saperzy wysadzili przęsła mostu. Wojska sowieckie po zajęciu miasta zbudowały obok most pontonowy a później zbudowano trochę dalej, w biegu ul. Szpitalnej (była obok Polmosu), tymczasowy most drewniany. Południowy przyczółek był na zbiegu ulic Rybnej i Szpitalnej, a północny przyczółek na Bosaczu w okolicy bloków Bosacka 23 i Bosacka 29. Miał on aż 7 przęseł, 6 filarów i przyczółki. Był szeroki i bardzo wysoki, ok. 10 metrów. Filary chroniły lodołamy z wbitych w koryto pali.

W latach 50. zdecydowano jednak o odbudowaniu mostu Zamkowego według dawnych planów. Odbudowa miała miejsce na początku lat 50. Nie ma raciborskiej publikacji, która podawałaby konkretną datę. Najbardziej prawdopodobny jest 1952 r. Udało się to ustalić na podstawie relacji z Raciborza dla Radia Wolna Europa autorstwa przesiedleńca do Niemiec Zachodnich, który w 04.1953 r. wspomina, że most jest odbudowany. Filary mostu pozostały nienaruszone i na nich, po rozbiórce pozostałości, zbudowano nowe żelbetowe przęsła. Odbudowano też betonowe balustrady mostu, ale w czasie modernizacji z lat 1995 – 1997 zostały zlikwidowane. Przedwojenne i powojenne były w całości z betonu, bez otworów, z półkolistymi występami nad filarami. Pełne balustrady miały umożliwić użytkowanie mostu także w czasie bardzo wysokich stanów wody w Odrze. Woda nie wlewała się na most. Także przedłużenia balustrad na przyczółki mostowe miało ten cel. Przy modernizacji zdecydowano jednak o „poprawieniu” wyglądu mostu i w balustradach zrobiono okrągłe otwory. Balustrady „dziurawe jak ser szwajcarski” nie zapobiegają teraz zalewaniu mostu.

W okresie przedwojennym przez trzy prześwity pomiędzy filarami, pod przęsłami, przepływała woda. Koryto Odry w tym miejscu miało ok. 65 metrów szerokości. Można się o tym przekonać na zdjęciach z tego okresu. Po powojennej odbudowie mostu dopuszczono do całkowitego zamulenia koryta rzeki pod przęsłem południowym i północnym. Pod mostem przepływa jedynie woda pod przęsłem środkowym na szerokości ok. 22 metrów. Na odcinku od mostu kolejowego do Miedoni koryto Odry przepływającej przez miasto w okresie powojennym zwężyło się o połowę. Przyczyniło się to m.in. do katastrofalnych efektów powodzi w lipcu 1997 roku. W okresie powojennym czymś takim jak utrzymanie brzegów rzeki i pogłębianie koryta się nie zajmowano. Brakowało nie tylko funduszy, maszyn, ale i chęci.

W wyniku działań wojennych w 1945 roku gęsta zabudowa miejska przy dojazdach do mostu od strony centrum miasta, na placu Mostowym i ul. Rybnej, pozostała nienaruszona. Jednak w latach 60. XX wieku, mimo braku mieszkań, zdecydowano o wyburzeniu zabudowy ul. Rybnej, Nowego Miasta i Placu Mostowego. Na miejscu budynku szkoły na Placu Mostowym postawiono jedynie stację benzynową. Na wschód od niej, aż do Polmosu, do niedawna było całkowite pustkowie, które powiększyło się po wyburzeniu gorzelni. W ostatnich latach obok stacji benzynowej postawiono jedynie pawilon marketu Aldi. Zachodnia strona Placu Mostowego i dawnej Bollwerk – Straße (ul. Reymonta) z nadodrzańską promenadą została też wyburzona. W biegu Bollwerk – Straße i Prälatenweg aż do Parku Domsa (cmentarz sowiecki) zbudowano Odrostradę, która usprawniła dojazd do mostu. Odrostrada kończy się na Placu Mostowym, na którym zrobiono rondo. W północno – zachodniej części Placu Mostowego, w pobliżu zachodniej strony południowego przyczółku mostu, urządzono skwer z odsłoniętym w 1973 roku pomnikiem Matki Polki.

Na Bosaczu dawny plac, który nigdy nie miał urzędowej nazwy a był tylko początkiem ulic: Bosacka, Rudzka i Zamkowa, utracił większość zabudowy, ale część nad Odrą odbudowano, choć nie w tej formie jak wcześniej. Zabudowa północnej części i ul. Zamkowej oraz Bosackiej, w sąsiedztwie placu uległa całkowitemu wyburzeniu i postawiono tam bloki mieszkalne. Dopiero niedawno plac został przebudowany i powstało tam rondo Zamkowe.

W drugiej części przedstawię dzieje mostu kolejowego i mostu Bernerta, choć już nie tak obszernie.

Oprac. Christoph Sottor