W roku 1223, za sprawą książęcych bądź biskupich dokumentów, z mroków dziejów wyłania się wiele śląskich miejscowości. Należy do nich również Brzezie, dziś dzielnica Raciborza.
Bogate zbiory Archiwum Państwowego we Wrocławiu kryją dobrze zachowany, zredagowany po łacinie pergaminowy dokument o wymiarach 35,6 cm (szerokość) oraz 19,8 cm (wysokość), wystawiony przez Wawrzyńca, biskupa wrocławskiego w latach 1207-1232, znanego protektora śląskich klasztorów, m.in. konwentu norbertanek rybnickich. Księstwem opolsko-raciborskim rządził wtedy książę Kazimierz, syn Mieszka I Laskonogiego (Plątonogiego), pierwszego władcy górny Odry, pana na Krakowie oraz dzielnicowego władcy Polski, spoczywającego na Wawelu.
Biskupi dokument ustanawia donacje dla kościoła Św. Zbawiciela w Rybniku, wzmiankując wcześniejsze, poczynione przez księcia Kazimierza, rycerza krzyżowego, dobrodzieja cystersów rudzkich, męża Violi Bułgarki, dziadka króla Polski Władysława Łokietka.
– Darowizny samego księcia – czytamy w redakcji pergaminowego dyplomu – których tenże hojnie udzielił kościołowi Św. Zbawiciela w Rybniku, uznaliśmy za godne, żeby do tej naszej darowizny na wieczną pamiątkę były dołączone. Są to: okolice Rybnika samego, z kaplicą, i wszelkiem prawem, i jurysdykcją i wolnościami oraz użytkami tak z dóbr jak i wszelkich innych dochodów, które w czasie obecnym jak i późniejszym na tym terenie mogą do tego [kościoła] należeć. Dalej wieś Brzezie [villa de Breze], Smolna, Księgnice, Wróblin, Żużela ze swoim okręgiem z jej dystryktem, Brzezina, Siałkowice, Krowiarki z ich przyległościami, Rakowem i Lichenią, z wszystkimi wolnościami, Grudynia i cło w Siewierzu.
Nieżyjący już dziś wybitny raciborski mediewista dr Norbert Mika, autor powyższego tłumaczenia, swego czasu mieszkaniec Brzezia, komentując biskupie nadanie zauważa, że wzmiankowana w nim villa de Breze istniała już przed 1223 r. jako wieś książęca. Osada liczy więc sobie ponad 800 lat.
– Zamieszczony w dokumencie zapis villa de Breze, dosłownie wieś z Brzezia, zdaje się sugerować, iż nazwę Brzezie stosowano w I połowie XIII wieku dla oznaczenia większego obszaru, być może zespołu leśnego, którego częścią składową była wspomniana wieś – zauważa raciborski badacz.
Geneza nazwy Brzezie
– Uczeni w zakresie nazewnictwa wywodzą nazwę od zagajnika brzozowego. Niektórzy historycy próbowali wiązać ją z brzegiem, brzeżnym, z pobliskim nurtem Odry. Nazwa spełniała także funkcję lokalizującą wieś nad Odrą, przy czym ta forma występuje po raz pierwszy w 1927 roku. Aby zamknąć sprawę, trzeba wspomnieć, że w 1905 roku wieś nosiła niemiecką nazwę Hohenbirken. Jednak po włączenie miejscowości do Polski, w wyniku plebiscytu z 1921 roku, przywrócono polskie Brzezie. W 1939 roku znów zmieniono ja na Hohenbirken, aby w 1945 roku znowu przywrócić Brzezie nad Odrą – pisze Paweł Newerla w Dziejach Raciborza i jego dzielnic (Racibórz 2008).
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (Warszawa 1880) nazwy co prawda nie tłumaczy, ale wzmiankuje, że osada na prawym brzegu Odry leży przy drodze z Raciborza do Rybnika oraz w tak zwanych górach brzezickich. Redaktor słownika nawiązał do charakterystycznego usytuowana Brzezia. Różnica wzniesień rzeczywiście jest tu spora – pola uprawne nad brzegiem kanału Ulga, dziś w rejonie zapory czołowej zbiornika Racibórz, położone są 184,3 m n.p.m., najwyższy punkt – wzgórze Lipki to już 276,1 m n.p.m.
Problemu nazwy nie rozstrzyga Beata Kuliś, autorka pracy Racibórz – Brzezie. Topografia legendowa (Racibórz 1998). – Wzmianki o Brzeziu w trzynastowiecznych dokumentach wskazują na słowiańskie pochodzenie nazwy miejscowości. Na jej temat istniało wiele legend i podań. Od najdawniejszych czasów Brzezie nazywane było: Brzeza, Brzesa lub Breza. Dziś pochodzenie nazwy wyjaśnia się dwojako. Być może pochodzi ona od rzeczownika „brzoza” lub „brzezina” – ten ostatni można tłumaczyć jako mały las brzozowy. Istnieje prawdopodobieństwo, że właśnie brzozy stanowiły główny składnik tutejszego drzewostanu. Inna wersja, być może starsza, tłumacząca pochodzenie nazwy odnosi się do słowa „brzeg” i związana jest z położeniem geograficznym wsi na brzegu Odry. Przy dokumentowaniu złóż żwiru w latach 70. stwierdzono, że pierwotne koryto rzeki przebiegało u podnóża wzniesień osady. Tak tłumaczy się dziś etymologię nazwy „Brzezia” – pisze Kuliś.
XIX-wieczny badacz dziejów ziemi raciborskiej, ks. dr Augustyn Weltzel, proboszcz z Tworkowa, w kronice pogrzebieńskiej parafii (Chronik der Parochie Pogrzebin, 1888), pisze iż nazwa pochodzi od brzegu albo lepiej powiedziawszy od brzozy, względnie brzeziny. Ten sam badacz pochodzenie nazwy Ostroga, dziś również dzielnicy Raciborza, z średniowiecznym zamkiem piastowskim, wywodzi od czeskiego ostroh, co znaczy opalisadowanie, czyli miejsce warowne, trudne do zdobycia. Sąsiadujący z Brzeziem przysiółek Dębicz swoją nazwę bierze od rosnących tu niegdyś dębów. Pobliski las nazywany jest Oborą, co z czeskiego należy tłumaczyć jako zwierzyniec. Kompleks leśny, dziś Arboretum Bramy Morawskiej, pełnił dawniej funkcję rezerwuaru zwierzyny łownej na książęce polowania.
Gdyby iść tym tropem i szukać wyjaśnienia nazwy Brzezie w języku czeskim, to – jak wskazują bohemiści – należałoby odnieść się do brzozy. A zatem Brzezie – jak wzmiankuje Witold Pracki w pracy pt. O niektórych nazwach ziemi i lasu na równinach – „brzyzie” to las brzozowy, kępa brzeziny wśród boru sosnowego.
Sprawa byłaby wyjaśniona, gdyby nie Emil Drobny (1889-1949), polski ksiądz katolicki, werbista, historyk, muzeolog i archiwista rodem z pobliskiego Tworkowa. Zabrał głos w sprawie nazwy Brzezie na łamach pierwszego numeru Ziemi Rybnickiej, organu Związku Przyjaciół Przeszłości Rybnika i Okolicy w Rybniku (1934). – Nazwa Brzezia nie pochodzi od brzozy, jak niektórzy przypuszczają, lecz od prasłowa breg, które jest wspólne językom słowiańskim i germańskim, a oznaczało pierwotnie wzgórze, górę; stąd miasto Brzeg (Brieg) nad Odrą; wioska Brzezie w naszym powiecie; Brzeziny nad granicą morawską, dawniej wielkie miasto graniczne, obecnie małe osiedle, należące do gminy Tworkowskiej; taksamo Brzeziny Rybnickie. W niemieckiem zachowało się prasłowo berg, berc, gotyckie Bairga, w Berg, Burg, Briegl stąd Burgundia, miasto Bregenz (Brigantia) nad morzem badeńskiem (Bodensee) – pisze o. Drobny.
Problem pozostaje więc nierozstrzygnięty, a w kolejnym odcinku zredagowanym z okazji 800-lecia Brzezia, nawiążemy do skarbnicy legend związanych z najdawniejszymi dziejami tej osady.
Opr. Grzegorz Wawoczny
